کۆمەڵناسی مێژوویی مۆدێرنیته لە ڕۆژهەڵاتی کوردستان

شاهۆ حوسێنی

 

ئــەم وتــارە هەوڵێکــە بــۆ شــرۆڤەی مۆدێرنیتــە  لــەڕۆژهەڵاتی کوردســتان لــە دەلاقەی کۆمەڵناسـی‌مێژوویی‌ڕا و نیشـاندانی خەسـارەکانی شـێوەی ڕووبەڕووبوونـەوەی کـورد لەگـەڵ دیـاردەی‌مۆدێرنیتــه،. ناشــێ شــرۆڤەی مۆدێرنیتــه لــە نــاو کۆمەڵـگای کوردیـدا وەک ڕەهەندێکـی‌مێژوویـی و بەرهەمــی بەســتێن‌گەلێکی زەینــی و ڕواڵەتــی ڕۆژئاوایــی بکرێــت، بــەڵام بــاس لــە ڕۆڵ و گرینگایەتــی ئــەو بەســتێنە زەینــی، مەعریفــی و کۆمەڵایەتییــانەنەکرێــت کــە کــورد لــە ســەدەی بیسـتەم لەکەناڵـی ئەوانـڕا ڕووبـەڕووی مۆدێرنیتـه‌بۆەتــەوە، بــێ گومــان هیــچ دەرکەوتەیــەک بــۆ کـورد هێنـدەی هـەوڵ بۆتواندنـەوە و بەرهەمهێنانی بوونێکــی ســترۆکتوراڵ و ئۆبــژە لــە کــورد لــەخزمــەت بەرژەوەنــدی نەتــەوە باڵادەســتەکانی فــارس، عــەرەب و تــورک خەســاربارنەبــووە. لــەو چـوار وڵاتـەی کـە هـەر کام بەشـێک لـە کـورد و کوردسـتانیان لەخـۆگرتـووە، نەتـەوە پاوانخـواز و خــاوەن دەســەڵاتەکان بــە بەردەوامــی هەوڵــی‌شـوناس سـڕینەوە و لەناوبردنی هەر جۆرە هەوڵ و کۆششێکی کوردانیان داوە کە بۆ بەرهەمهێنانی‌کەســایەتی‌ســەربەخۆ هەیانبــووە، ڕاســتییەکەی ئــەوەش بــۆ شــێواز و جــۆری ڕووبەڕووبوونــەوەئــەو نەتــەوە باڵادەســتانە دەگەڕێتــەوە لەگەڵـە کــورد.زەینـی پـان ئێرانیسـتی‌و کولتـووری فارسـەکان، هەروەهـا یـەکدەسـت کردنـی ڕواڵەتـی بەشـێوەی یــەک دەســتکردنــی زمــان و جلوبــەرگ، ئــەو قەڵــش و کەلێنانــەی کــورد لــەو ســەردەمە‌دلەسـەر لێوارەکانـی وەسـتا بـوو، بـۆڕووبەڕووبوونـەوە و بەرپەرچدانــەوەی ســەرەڕۆیی‌و هەژمــوون بوونــی فارســەکان، بەرهەمهێنــی فۆرمێــک لــە مۆدیڕنیتـه لـە ڕۆژهەڵاتـی‌کوردسـتان بـوون کـە دەشـێ پێـی بگوتـرێ مۆدێرنیتـەی دژکردەوەیـی. لــەم وتــارەداهــەوڵ دەدرێــت بــە تەوەرگرتنــی هۆکارێتــی تــاک وەک تــەوەری ســەرەکی مۆدێرنیتــه شــرۆڤەبکرێت.

 

سەرچاوە: گۆڤاری ڕامان، ‌‌ژمارە٢٧٧-٢٧٨

 

لینکی بابەت

 

http://www.raman-media.net/pdf/1607087960_r16.pdf

ئانتۆلۆژی چالاکی سیاسی لەناو کۆمەڵگای کوردی‌دا

 

شاهۆ حوسێنی

بەگشتی لەناو کۆمەڵگای کوردی چوارفۆرم چالاکی سیاسی دەکرێ دەست‌نیشان بکرێت

١_ فۆڕمی سوقڕاتی: ئەو فۆڕمە لە چالاکانی سیاسی، هیچ عەلاقەیەکیان بە دەسەڵات نیە و حەول نادەن دەستیان بە دەسەڵات ڕابگات، ئەمانە زۆرتر ڕەخنەگرن و ڕەخنە لە دەسەڵات دەگرن، ئەوان بەو شێوەیە بەتەمان حەوسەلەی دەسەڵات بۆ بیستنی کەمایەسێکان بەرنە سەرێ.

٢_ فۆڕمی ئەفلاتوونی: ئەم فۆڕم لە چالاکانی سیاسی حەول دەدەن لەڕێی ڕەخنە لەدەسەڵات و حەول بۆ بەرهەم هێنانی ڕێفۆڕم لەدەسەڵات‌دا، بچنە ناو جەغزی دەسەڵات و دەسەڵات بەدەستەوە بگرن، دەشێ بگوترێ کە چالاکی مەدەنی بۆئەوان کاناڵیکە بۆ خزانە ناو دەسەڵات.

٣_ فۆڕمی ئەڕەستوویی: ئەگەر چالاکانی سیاسی سوقڕاتی تەنیا خەریکی بیردۆزی و پارادایم‌ داڕشتن بوون، ئەمانە لە تەنیشت ئەو دیاردەیە، حەول دەدەن ئەو ئەندێشە و هزرانەی بەرهەمیان دێنن، بیان‌خەنە بواری جێ‌بەجێ کردن و ڕەچاوی دەکەن، ئەوان بە نزیک بوونەوە لە دەسەڵات، حەولی پراکتیزەکردنی ئایدە و ئەندێشەکانیان دەدەن.

٤_ فۆڕمی ڕەواقی: چالاکانی سیاسی فۆڕمی ڕەواقی نە وەک فۆڕمی سوقڕاتی تەنیا بیر دۆز و پەرە پێ‌دەری ئایدە و ئەندێشەن، نە وەک ئەفلاتوونێکان ئامانجیان دەست بە دەسەڵات راگەیشتنە لەڕێی ئیسلاحی دەسەڵات و نەوەک ئەڕەستوویەکان حەول دەدەن لەڕێی نزیک بوونەوە لە دەسەڵات ئایدە و ئەندێشەکانیان پراکتیزە بکەن.  چالاکانی فۆڕمی رەواقی حەولی ڕاهێنانی شاروومەندان لەڕێی تێگەیاند و ئاشنا کردنی تاک و شاروومەند بە ماف و ئەرکەکانیان دەدەن. ئەوان لەسەر ئەو باوەڕەن کە تا کلتووری تاک نەگۆردرێت و نوێ نەبێتەوە، هیچ ئاڵوگۆڕیەک لە فۆرماسیونی کۆمەڵگا و حکوومەت‌دا بەدی نایەت و هیچ ڕەوتیکی دیمۆکراتیک سەرناکەوێت.

بەگشتی سێ فۆڕمی یەکەم، دەسەڵات تەوەرەن و ڕووی ڕەخنە و ئاڵوگۆڕیەکانیان دەسەڵات و لەدەسەڵات‌ڕایە. بەڵام بەپێچەوانە، فۆرمی رەواقی ڕووی لە تاک و کۆمەڵگادایە و سەرەتا و دەست‌پێکی ئاڵوگۆڕیش لە تاک و کۆمەڵگادا دەبینێت.

حەولەکانی سیاسی لەناو کۆمەڵگای کوردی‌دا بەگشتی ڕەچاوی فۆڕمی هەڵکەوتەخوازی ئاڵوگۆڕی کردوە، ئەو هەڵکەوتەخوازیە بەتایبەتی خۆی لەچوارچیوەی کلتووری لێنینیستی شۆڕشگێرانی پڕۆفێشناڵ‌دا دیتۆتەوە، تا هەڵکەوتەخوازی ڕۆژئاوایی.بێ گۆمان هەرجۆرە ئاڵوگۆڕیەکی بنەڕەتی بۆ دیمۆکراتیزاسیون و دەستەبەر کردنی مافە نەتەوەییەکان، پێویستی بە گۆڕینی ڕوانگە و روانینی دانە بە دانەی تاکی کۆمەڵگا هەیە، واتە گوزار لە کلتووری نەریتی بەرەو کلتووری مۆدیڕن و لە تاکی ئۆبژە بەرەو تاکی سوبژە. غیابی چالاکانی مەدەنی فۆڕمی ڕەواقی و چالاکی مەدەنی لەناو فۆرماسیونی عەقڵی رەواقی وەک کلتوورێکی کۆمەڵایەتی-سیاسی، تەوەر و خاڵی ناوەندی قەیرانی کلتووری و سیاسی کۆمەڵگای کوردیە.

 

دیداری حەوتوو - بابەت : سیاسەت ، حکوومەت ، شەڕ لە ڕۆژهەڵاتی ناویندا

 

دیمانە لەگەڵ کورد کاناڵ

ئانتۆلۆژی شۆڕش چیە؟ ئاسۆ و ئامانجەکانی ئاڵوگۆڕی لەئێران دەبێ بەرەو کوێ بێت؟ بۆچی هەتائێستا لەئێرانی کۆماری ئیسلامی دا شۆڕشێک ڕووی نەداوە؟ بەستێنەکانی دەرکەوتنی ئاڵوگۆڕی چیەو فۆڕمی ئەو ئاڵوگۆریە دەبێت چلۆن بێت؟ ئەو پرسیارانەمان خستۆتە بەرباس و شرۆڤە لە کاناڵی ئاسمانی کورد کاناڵ.

بەرنامەی ڕۆژەڤ، کاناڵی ئاسمانی تیشک

بەشداریم لە بەرنامەی ڕۆژەڤی کاناڵی ئاسمانی تیشک لەسەر ڕێکەوتنی نێوان ئێران و چین، هۆکار و لێکەوتەکانی و دوایین ناڕزایەتێکانی شەقامی سیاسی ئێران لێکەوتە و دەرئەنجامەکانی.

وتوو وێژێک لەتەک ڕووداو

 

لەقسە و باسێکی کوورت لەگەڵ کاناڵی ئاسمانی ڕوودا دوو خاڵی گرینگم لەسەر  دەور و نەخشی هزری قاسملوو لەسەر خەباتی نەتەوەخوازی کورد و خەسارەکانی غیابی ئەو باس کرد:

١- گرینگترین ڕەهەندی کەسایەتی دکتۆر قاسملووی شەهید، ڕەهەندی هزری و مەعریفی بوو، دکتۆر قەسملوو مێعماری ئەندێشەی سیاسی لەناو بزاڤی نەتەوەخوازی کورد دا بوو، ئەو مێعماری گوتاری ناسیونالیستی کورد لەسەردەمێک دا بوو کە ئایدۆلۆژی لێنینیستی و کلتووری ئۆرتۆدوکسی لە ئێران و ڕۆژهەڵات هێژمۆن بوو، دکتۆر قاسملوو مێعماری فۆرمێک لە گوتاری ناسیونالیستی لەسەر سێ بنەمای عداڵەت، دێمۆکراسی و خودموختاری بوو.

٢- لەلایەک چۆار مانگ پاش تێرۆری دکتۆر قاسملوو دیواری بێرلین دەڕووخێت و دوو ساڵ پاش تێرۆری ئەو یەکێتی سۆڤییەت و جیهانی دوو جەمسەری لەناو دەچن و شەڕی سارد کۆتایی پێ دێت، لەلایەکی تر شەڕی هەشت ساڵەی نێوان ئێران و عێراق کۆتایی پێ دێت، کورد لەباشوور لە درێژەدا  دەبێتە خاوەنی هەرێمێکی دۆفاکتۆ، غیابی دکتۆر قەسملوو وەک بیرمەندێک و داهێنەری فۆرمێک ئەندێشە لەناو بزاڤی نەتەوەخوازی کوردی دا لەوەها دۆخێک دا بێ گومان خەسارێکی گەورە بوو.

"قاسملوو: ئەو ڕێبەرەی لە شەڕاب بۆ کتێب دەگوزەرا"

شاهۆ حوسێنی

ئەگەر شەڕاب هێما و سێمبولی لەزەت و سەرخۆشی کاتی و گوزەرا‌بێت، سێمبۆل و هێمای خۆشی و لەزەتتێکی فۆڕمالیتە، کاتی و ڕواڵەتی، ئەوا کتێب هێما و سێمبولی سەیروورەت، نوێ بوونەوە و ئەندێشەیە، هێمای داهێنانێکی بیرمەندانە، ژیرانە و تێگەیشتوانەی ناوەرۆک تەوەرە. ئەو کەسەی کە لە سەرخۆشی و لەزەتی کاتی، ڕواڵەتی، نێو و کەسایەتی فۆڕمالیتە، بۆ ئەندێشە و سەیروورەت و نوێ بوونەوە دەگوزەرێت. بیرمەند، داهێنەرێکی تێگەیشتوو و بوونێکی کەلەسەیروورەتی بەردەوامی مەعریفی دایە دەتوانێ گونجاوترین پێناسە و شووناسی ڕیبازی بێت، دیارە هەر بەو پێیەش بۆ کەسایەتی دکتۆر قاسملوو. کتێب وە ک سەرچاوە، کانگای ئەندێشە و سەیرورەت، ئەو بەستێنەیە کە لە دکتۆرقاسملوو داهێنەرێکی مەعریفی و کردەوەیی بەرهەم هێناوە، قاسملوویەکی بەر لەوە کە بە  ئەکت و کردەوەی ڕواڵەتی بناسرێت، بەر لەوە کە پێناسەیەک لە بوونی ڕواڵەتی ئەو بخرێتە ڕوو ، سەر لە ئاسمانی ئەندێشە دەسوێت(دیاردەیەکی کە لەپاش تێرۆری قاسملوو لە شەقامی سیاسی کوردی دا کوێر بۆتەوە). بێ گومان ئەو توانایە مەعریفیەی کە بەرهەمی گوزەران لە شەڕاب( لەفۆڕم، ڕواڵەت و سەرمەستی خۆشی کاتی و پۆپۆلیستانە) بۆ کتێب( ناوەرۆک، ئەندێشە و جیهانێک لە لۆژیک و زانست) و هاونشینی لەگەڵ کتێب بوو، سەییالییەت و سەیروورەت دەبەخشێتە ئەندێشە و ڕوانگەکانی دکتۆر قاسملوو، قاسملوویەکی ئەندامی حیزبی تودە، حیزبێکی پەسیڤی کۆنسێروات کە هیچی لەخەبات و بەربەرەکانی جگە لەگوێ ڕایەڵی سۆڤییەت لەباران دا نەبوو، دەگوازێتەوە بەرەو سۆسیالیسمی‌دێمۆکراتیک لەئەندێشەدا، خەباتگێڕ و تێکۆشەر لە کردەوەدا وە بەرەو دێمۆکراسیخوازیەک کە بە درووستی دەگاتە ئەو باوەڕە کە ڕێگای عداڵەت( لەهەموو بوارەکانی کلتووری، سیاسی، کۆمەڵایەتی و ئابووری) لە کاناڵی دێمۆکراسی و پلۆرالیزم‌را دەگوزەرێت. باوەڕ بە عەداڵەت وەک بەستێنک بۆ دەرکەوتنی سوژەیەکی مۆدێڕنی کوردی، خودێکی سەربەخۆ لەدەروەی گوشاری ئایدۆلۆژی پان‌ئێرانی وەک سەرەتا و دەس‌پێکی هەنگاو بەرەو سەربەخۆیی هەڵێنانەوە.

 زێدە لەسی ساڵ لەپاش تێرۆری قاسملوو ئەو ڕێچکە و ڕێبازە( ڕێبازی نوێ بوونەوە، سەیروورەت و داهێنان لە ئەندێشەدا) کە تەنیا میراتی ڕاستەقینەی قاسملوویە وەک ڕێباز، وەجاخێکی ساردەوەبوویە.

قسەوباسێک لەتەک ڕووداو

 

قسە و باسێکی کورت لەگەڵ کاناڵی ئاسمانی ڕووداو لەمەر هۆکارەکانی زیاتر میلیتاریزەکردنی سنوورەکانی نێوان ڕۆژهەڵات و باشووری کوردستان. وەک هۆکار بەکوورتی من لام وایە دەتوانێ ئەو هۆکارانەی هەبێ:

١- حەولی کۆماری ئێسلامی بۆ پچڕاندنی پێوەندی نێوان بزاڤی نەتەوەیی کورد و کۆمەڵانی خەڵکی ڕۆژهەڵات.

٢- قەیران خوڵقاندن بۆ بەلاڕێ دا بردنی بزاڤی مەدەنی و مافخوازانەی کۆمەڵانی خەڵکی وەزاڵە هاتوو لە دەسەڵاتی دیکتاتۆر و پاوانخوازی ئیسلامی

٣-  حەول بۆ زیاتر میلیتاریزە کردنی کوردستان بۆ پێش گرتن لەگەشە و پەرەی بزاڤی مەدەنی و پەیوەست بوونی بەبزاڤی سەراسەری.

٤- گوشار خستنە سەر هەرێمی کوردستان بۆ لاواز کردن، تووشی چالش کردن و پێش گرتن بە سەرکەوتوو بوونی ئەزموونی حوکمڕانی کوردی.

لە کوردبوونێکی دووساحەیی‌ڕا بەرەو کوردبوونێکی یەک ساحەیی

شاهۆ حوسێنی

پێشەکی:

مێشکی هەر مرۆڤێک لە دوو ساحەی ڕاست و چەپ پێک هاتوە کە هەر ساحەی ئەرک و کارکردێکی تایبەت بەخۆی هەیە. بۆ وێنە ساحەی چەپی مێشکی مرۆڤ ناوەندی گوتار و شرۆڤەی لۆژیکی پێوەندیکانە، لەکاتێک‌دا ساحەی ڕاست ناوەندی هونەر و هەستە. لەنێوان ئەو دوو ساحەیەدا ماتریالێک هەیە بەناوی "ڕایەڵی لێک‌گرێ‌دەر" کە بەر دەگرێت بە ئاڵوگۆڕی بێ‌نەزمی سیگناڵ لە ساحەی ڕاست بۆ چەپ، بەڵام ئەگەر چالاکی ئەو ماتریالە لاواز بێت، شعوری مرۆڤەکان تووشی کێشە دەبێ، هەست هێژمۆنی بەسەر شعوردا پەیدا دەکات. بەجۆرێ کە مرۆڤەکان تووشێ وەهم دەبن، ئەو مرۆڤانە لە دەروونی خۆیان‌دا هەست بە هێندێک‌دەنگ، توانایی، تایبەت‌مەندی و ڕەنگ دەکەن کە لە جیهانی دەرەوەی ئەو بوونی نیە بەڵام ئەو ئەوان وەک حەقیقەتی جیهانی دەرەوە فەرز دەکات، ئەم ڕەوتە دەبێتە هۆی دابڕان و دەرچوونی ئەو مرۆڤە لە واقعییەتەکانی ژیانی ڕاستەقینە و مەوجودی ژینگەی خۆی و بێگانە دەبێت لەو ژینگەیی کە تیا دەژیت. زەینی مرۆڤی دووساحەیی لە توانایی بیرکردنەوەیەکی بیرمەندانە و لۆژیکی بێ‌بەهرەیە. مرۆڤی دووساحەیی واقعییەتە وەهمێکانی دەروونی خۆی وەک حەقیقەتی ڕەها و نەگۆڕ فەڕز دەکات، بەهیچ شیوەیەک ڕەخنە هەڵناگرێت و بە تووندی دژی ڕوانگە جیازەکان دەوەستێتەوە و حەولی لەناو بردنیان دەدا.

مرۆڤی دووساحەیی:

دوو ساحەیی هێمای بوونێکی وەهمیە و ئاماژەیەکە بە سەرەدمێک لە ژیانی مرۆڤە کە زەین و ڕەوانی مرۆڤ لەسەر ئەساس وبنەمای وەهمی کەلامی بنیادنرابوو. جێ پێی ئەو پارادایمە بەدرێژایی ژیانی مرۆڤەکان لەو جێگایەی کە هێشتا ئاگایی و بیرمەندی سەری هەڵنەداوە و پەرەی نەگرتوە دەبیندرێ کە سێمبولە هەرە بەرچاوەکانی خوداکان و ئایینەکانن. بیرمەندان لەسەر ئەو باوەڕەن کە لەنێوان ئاگایی و زمان دا جیاوازی هەیە، لەڕاستی دا مرۆڤی دوو ساحەیی بەردەوام حەولی بەرهەم هێنانی هێماگەلێکی لەگوێن خوا، پیغەمبەر و پاشای داوە، بەجۆرێ کە هەم خۆی لە وەهمی هێزێکی ڕزگاری کەر، دەسەڵاتێکی ڕێ پێشان دەر و زانایەکی ڕێبەڕدا دیوە و هەم ڕەنگە لە ناو جەستەی کەسانی تردا ئەو تایبەت مەندیانەی دۆزیبێتەوە بۆ داپۆشین ترس، دڵەڕاوکێکان و کەم و کۆڕێکانی خۆی. بەرچاو‌ترین وێنای زەینی دووساحەیی ئایدۆلۆژیە، ئایدۆلۆژێکان بەبێ ئەوەیکە لەسەر بنچینە و ئەساسی وێک‌چوونێکی واقعی لەگەڵ جیهانی دەرەوە سەریان هەڵدابێ، بەرهەمی حەقیقەتێکی وەهمین لە فام و وێناکردنی ژینگەی کۆمەڵایەتی و سیاسی‌دا، حەقیقەتێک کە لە زەینی ئیدئۆلۆگەکان‌دا بەرهەم‌هاتوە.

لە سەردەمی ئێستاش دا هێشتا پاش‌ماوەکانی دووساحەیی لەناو کۆمەڵگا نەریتێکان دا و یەک لەوان کۆمەڵگای کوردی‌دا ماوە، کە لە گرینگترین میراتەکانی زەینی دوو ساحەیی دەشێ ئاماژە بە "کلتوورە ئایینێکان" و "ئۆراکۆلەکان" بکرێ، کە دیارترین و بەرچاوترین دیاردەی کلتوری ئایینی، پاراستنی پێوەندی ڕوحی مرۆڤ لەگەڵ بوونەگەورەکانن و لە گرینگترین دیارەی ئۆراکۆلەکایش دەشێ ئاماژە بەو بوونانە بکرێ کە بەدوور لەهەر جۆرە زانست و ئاگاییەکی مەعریفی و زانستی خەریکی پێشگۆیین، بەجۆرێ کە هەرکەسێک بە هەر ڕێژەیەک لە نەخوێندەواری و غیابی ئاگایی بیرمەندانە لەناو جەغزی ئەو وەهمەدا دەخولێتەوە کە پێی وایە هێزی داڕشتنی نەخشەڕێگا، توانایی ڕێگادۆزینەوە و توانایی لە قەیران بەدەر بردنی جیهان، نەتەوە و کومەڵگاکەی هەیە. ئەمڕۆکە لە زانستی دەروون ناسی دا ئەو دیاردەیە بە ئێسکیزووفێڕنی پێناسەدەکەن، مرۆڤێکی کە تووشی ئەو قەیرانەیە لە دەروون و لەناو وەهمی دەروونی خۆی دا گوێی لە دەنگ و نەدا گەلێک دەبێ کە ئەوان وەک زانایەکی گشتی پێناسەدکات و وەهمی گەورەیی بەو مرۆڤانە دەبەخشێت. نموونەی بەرچاوی ئەو مرۆڤە دووساحەیانە لە شەقامی سیاسی کوردا زۆر بەرچاون. کەسانێک کە وەهمی دکتۆری، مامۆستایی، پسپۆری، ڕۆژنامەوانی، ئیدئۆلۆگی و...... لێ دەبارێ. پێیان وایە کە بەسەرچاوەی حەقیقەت گەیشتوون، حەول دەدەن یان ئەوی‌تر وەک‌خۆ لێ‌بکەن، یان بێ‌دەنگی بکەن یان بی‌‌سڕنەوە. ئەو فۆرم لە کوردایەتیە لەگەڵ دۆخ و ماتریالە واقعێکانی کۆمەڵگا و جیهانی دەورووبەر بێگانەیە. نەیتوانیوە پێوەندیەکی واقعی و درووست لەگەڵ کۆمەلگا و جیهانی دەورووبەر بگرێت. بەکورتی مرۆڤی دووساحەیی لەلایەک هێمای ئەو مرۆڤانەیە کە هەست بە حەقیقەتێکی وەهمی دەکەن و پێیان وایە کە ئەرک و بەرپرسیارەتێکی مێژوویان لە ئەستۆیە وەک ئیدئۆلۆگ، ڕینما و ڕێ‌پێشاندەر، بەبی ئەوەی‌کە تێگەیشتوویەکی زانستیانە و بیرمەندانەیان هەبێت. لەلایەکی‌تر هێمای ئەو مرۆڤانەن کە کوێر کوێرانە بۆنە ملکەچ و گوێ‌ڕایەڵی حەقیقەتیکی وەهمی و پاساو‌کەری هەستی دەروونیان لە غیابی هەرجۆرە شعوریکی بیرمەندانە.

مرۆڤی یەک ساحەیی:

یەک ساحەیی لەبەرامبەر دووساحەیی‌دا ئاماژە بە کارکردی درووستی "ڕایەڵی‌لێک‌گرێ‌دەر" و نەزم‌دان بە پێوەندی ساحەی ڕاست و چەپی مێشکی مرۆڤەکانە. لەڕاستی‌دا هەرکاتێ پێوەندی بەردەوام و بێ‌حیسابی نێوان ساحەی ڕاست و چەپی مێشکی مرۆڤ بەهۆی ئەو ماتریالەوە کە وەک "پردێک" ناسراوە کۆنترۆل بکرێ، مرۆڤ ئەو تواناییە وەدەست‌دێنێ کە حەقیقەتی واقعی(ئەو ماتریالەی) کە لە جیهانی دەرەوەی مرۆڤ هەیە، ئەو جۆرەی هەیە نە ئەو جۆرەی حەزی لێیە، بیناسێت و فامی بکات. واتە پێوەندێکی ریئالیستانە لەگەڵ جیهانی دەرەوە دەگرێت، پێوەندیەک لەسەر ئەساسی ئاگایی، وشیاری و فامێکی لۆژیکی کە بەرهەمی دەرکی واقعی ژینگەی خۆیەتی.

 ئاگایی و وشیاری دەشی لە ساکارترین فۆڕم‌دا ئاوا مانا بکرێتەوە کە بریتیە لە فۆرمێک ئەزموون‌کردنی حاڵات و دیاردەکانی نێو زەینی مرۆڤ کە بەرهەمی پێوەندێ ڕێئالیستانە لەگەڵ جیهانی دەرەوەی مێشکی مرۆڤە، یان بەشێوەیەکی‌تر دەشێ بگوتری کە ئاگایی بە مانای ئەزموون‌کردنی زایەڵەی واقعی جیهانی دەرەوە لەنێو مێشک و زەینی مرۆڤ‌دایە، وێکچووی ئاگایی و وەهم لەوەدایە کە هەر دووکیان ئەزموونی دیاردەکان و حاڵەتەکانی دەروونی زەینی مرۆڤەکانن، بەڵام جیاوازێکان لەوەدایە کە وەهم زایەڵەی ئەو دیاردانەیە کە نموونە و میسداقیان لەدەرەوەی جیهانی مرۆڤ نیە، بەڵکە حەقیقەت گەلێکن کە تەنیا لەناو زەین و مێشکی مرۆڤ‌دا بەرهەم هاتوە، بەڵام ئاگایی زایەڵەی ئەو دیاردانەیە لەناو زەین و مێشکی مرۆڤ‌دا کە نموونە و میسداقی واقعیان لەدەروەیی مێشک و زەینی مرۆڤ‌دا هەیە.

لە زەینی یەک ساحەیی‌دا ئەگەر شعور وەک بەشی چەپی مێشک و هەست وەک بەشی ڕاستی مێشک فەڕز بکرێت ئەوا دەکرێ زانست و ئەندێشە وەک  "ڕایەڵی‌لێک‌گرێ‌دەر" پیناسە بکرێت کە دەتوانێ بە کۆنترۆڵ کردنی جۆر و فۆرمی پێوەندی ئاگایی و هەست، بەرهەم هێنی فام و دەرکێکی ریئالیستانە بۆ مرۆڤ بێت. واتە ئەگەر لە زەینی دوو ساحەیی‌دا لەنێوان شعور و هەست‌دا هیچ زانستێک، شعورێکی بیرمەندانە، ئەندێشەیەکی لۆژیکی وەک "پرد" بوونی نەبێت ئەوا پێوەندی ناڕێک‌ و هێژمۆنی هەست بەسەر شعوردا بەرهەم هێنی فۆرمێک لەفام و دەرک دەبێت کە ماتریالەکانی ئەو فامە لە جیهانی دەرەوە‌دا هیچ بوونێکی واقعی و حەقیقیان نیە، بەڵکە تەنیا لەناو زەینی مرۆڤ‌دا وەک حەقیقەت فەرز کراون. بەڵام بەپیجەوانە لە زەیەنی یەک ساحەیی‌دا زانست، شعوری بیرمەندانە و ئەندێشەی لۆژیکی نەتەنیا بەر دەگرێت بە هێژمۆنی فامی وەهمی، کە بە کۆنترؤل کردنی جۆری پێوەندی شعور و هەست بەرهەم هێنی فامێکی ئاگایانە و وشیارانە دەبێت[1].

ئاکام:

کوردبوونێکی کە ئێستا لەناو کۆمەڵگای کوردی‌دا بوونی هەیە بێ‌گومان هێژمۆنی هەست و تایبەت‌مەندی دووساحەیی بە ئاشکرا پێوە دیارە بە تایبەتی ئەو بەشە لە کوردان کە نیشتەجێی دیازپۆران بەهۆی ئەوە کە لەنێوان ئەو واقعییەتانەی کە ماکە و ماتریالی سەرەکی بەرهەم هێنی حاڵەت و دیاردەی زەینی و ئەزموون‌کردن و فام بە مانای ڕەوتی ئاگایین، لەگەڵ ئەو واقعیەتانە ڕاستەقینانەی کە وەک ماتریال و ماکەی جیهانی دەرەوە بەرهەم هێنی فام و ئاگایین کەمترین وێک‌چوویان هەیە، واتە بە هۆی غێابی زانست، ئەندێشەیەکی لۆژیکی و زانست تەوەرە هەست بەسەر شعور‌دا هێژمۆنە و فامی وەهمی لەغیابی زانست و شعوورێکی بیرمەندانە وەک نەزم‌دەر و ڕێکخەری هەست و ئاگایی، مرۆڤ تووشی خولیا و وەهمی حەقیقەت کردوە. ئەگەر کورد نەتوانێ بە پشتیوانی زانست و شعوورێکی بیرمەندانە ماکە و ماتریالەکانی جیهانی دەرەوە و ژینگەی دەوروو بەری خۆی ئەوە جۆرەی کە هەن لە ناو زەین و مێشکی خۆی‌دا دەرک، فام و ئەزموونیان بکات‌و ببێتە ئاگایی، ئەوا ئەو وەهمە کورد لە جیهانی واقع دادەبرێت و ناتوانێ بە ئامانجەکانی بگات.

---

[1] _ جولین جینز: کتاب منشا آگاهی در فروپاشی ذهن دوساحتی، مترجم : سعید همایونی، تهران، نشر نی.

سەنعەتی کلتوور و ڕاگەیەنە تەکنیکێکان

 (خەسارناسی هێزی ناوەند و غیابی ئەڵتڕناتیوی پەرواێز)

شاهۆ حوسێنی

سەنعەتی کلتوور چەمکێکە کە لەلایەن ئادڕنۆوە بۆ شرۆڤەی کردوەی ناوەندەکانی بەرهەم هێنانی بەرهەمی کلتووری داهێنراوە. بەباوەڕی ئادڕنۆ ڕاگەیەنە گشتێکان گرینگ‌ترین کەرەسەکانی سەنعەتی کلتوورن لە هەموو دونیا کە دوو ئەرکی سەرەکی هەیە: یەکەیان یەک‌دەست‌کردنە و ئەوی‌تریان هێنانە خواری ئاستی تێگەیشتووی و فامی گشتیە. چاوخشاندنێک بەبەشی هەرە زۆری بەرهەمەکانی ڕاگەیەنە گشتێکان نیشان دەدا کە ئەوان لەلایەک حەولی ڕازاندنەوەی فۆرمی ژیانی مەوجود دەدەن و لەلایەکی تریش حەولی سەپاندنی ئەو فامە بە پەیڤەرەکان(موخاتەب) دەدەن کە فۆرمی ئاڕمانی ژیان چەندە دوورە  لە دەستەبەر کردن و دەست‌پێ‌‌ڕاگەیشتن. بێ گومان ئەو دۆخە لە کۆمەڵگا داخراو و دیکتاتۆرەکان‌دا زۆر تووندتر و ڕادیکاڵ‌ترە. دەسەڵاتی پاوانخوازی حاکم بە سنووردار کردن و زۆر جار بەبەستنی کاناڵەکانی دەس‌ڕاگەیشتنی کۆمەڵگا بە بەرهەمەکانی جیاواز، تەنیا بەرهەمەکانی خۆی  و فرسەتەکانی خۆی دەرخواردی تاک و کۆمەڵگا دەدا، کە بە مەبەستی کۆمەڵگرتر کردنی تاک و کۆمەڵگایە  لەناو ئەو سیستمە هزری و ڕواڵەتیەی کە وەک تاکە فۆرمی ژیان بۆ پەروەردە و بەرهەم هێنانی مرۆڤی ئۆبژە و ملکەچ داڕیشتوە.

ئێران وەک کۆمەڵگایەکی داخراو و ژێر دەسەڵاتی حکوومەتێکی پاوانخوازی ئایدۆلۆژیکیش لەو قاعیدەیە بەدەر نیە. بێ‌گومان ئەو دۆخە بۆ کورد وەک کەمینەیەکی نەتەوەیی کە خواستی نەتەوەیی و شووناس‌خوازانە هەیە و خەباتی بۆ دەکات زیاتر لە فارسەکان قورس‌تر و ئاڵۆزترە. لەوەها دۆخێک‌دا کە ڕاگەیەنە تەکنیکی و گشتێکانی ڕکابەڕی دەسەڵات غایبن و ئەڵتڕناتیڤێک لە بەرامبەر دەسەڵات‌دا بوونی نیە ئیتر کۆمەڵگرتر کردن و ملکەچ‌کردنی تاک و کۆمەڵگا کاریکی زۆر چەتوون نیە. بۆ وێنە لە کۆریای باکوور و تورکەمەنستان دەسەڵات زەحمەتێکی زۆری نیە بۆ ملکەچ کردنی کۆمەڵگا. بەڵام بە پێجەوانە لە کوردستان کە چەندین حیزب و ریکخراوەی سیاسی خاوەنی چەندین ڕاگەیەنی تەکنیکی و تۆری کۆمەڵایەتی و سۆشیال میدیان، ئیتر دەسەڵات نابێ‌بتوانێ بە ئاسانی ئەرکی بەلاڕێ‌دابردنی تاک بەڕێوە بەرێت. بێ‌گومان لەوەها دۆخێک‌دا سەنعەتی کلتوور و ڕاگەیەنە تکنیکێکانی ئۆپۆزیسیون ئەرکیان لەسەر شانە کە بەر پەرچی کردەوەکانی دەسەڵات بدەنەوە. ئەو بەرپەرج دانەوەیە ئەگەر لەژێر تیشکی گوتار و ئەندیشەیەکی بەهێز وەک ئەڵترناتیڤی گوتار و ئەندێشە حکوومەت نەبێت ناتوانێ سەرکەوتوو بێ. بەداخەوە ئۆپۆزسییونی کوردی کە خۆی وەک ئەڵترناتیڤ دەبینێت هێشتا نەیتوانیوە گوتار و ئەندێشەیەکی رەقیبی حاکمییەت بەرهەم بهێنێ تا بەپشت بەستن بەو و دەرخستنی وەک ئەڵتڕناتیڤ بتوانێ تاکی کورد لە دەسەڵاتی ناوەندی داببڕێت و لە دەوری خۆی کۆبکاتەوە. ئۆپۆزیسیونی کوردی لە بەرهەم هێنانی کلتووری ئەڵتڕناتیقی دەسەڵاتی پاوانخواز کە بێ‌گومان دەبێ کلتووریکی دیمۆکراتیک بێ هێشتا عاجزە. ئەگەر تاکی کورد لە خەساری کایەکردن لەناو جەغزی کلتووری حاکم‌دا بەشیک لە هەڵەکە بێت، بەشێکی زۆرتری ئۆپۆزیسیونی کورد و ڕووناک‌بیرانن کە نەیانتوانیوە ڕایەڵێکی ئەڵتڕناتیڤ بۆ لێک‌گرێدانەوەی تاکی کورد لە دەوری کوردییەتیکی مەعریفی و مێژووی بەرهەم بهێنن. ئەوەندەی دەسەڵات حەولی دابەزاندنی ئاستی تێگەیشتوویی داوە هیچ کات ئێمە نەمانتوانیوە حەولی تێگەیاندن بدەین، بە هۆی ئەوەکە هیچ فام و وێنایەکی هاوبەشمان لە تێگەیشتن نیە. بەگشتی ڕژێم بە پۆپۆلیزە کردنی دۆخی کۆمەڵگا باشترین کەڵکی وەرگرتوە و کوردیش بەداخەوە بە هەمان شێوە بە حەول بۆ پۆپۆلیزە کردنی دۆخەکە زۆرترین زیانی بەرکەوتوە.

فۆڕمی ڕواڵەتی مۆدێڕن لەغیابی عەقڵییەتی مۆدێڕن و خەسارەکانی

شاهۆ حوسێنی

دەسەڵات بۆ دەسەڵات نە بۆ خزمەت، نە بۆ بەرژەوەندی نەتەوەیی، ئەوە درێژەی هەمان عەقڵییەتی نەریتیە کە سنووری بەرژەوەندی تەنیا عەشیرە، بنەماڵە، چین، تاقم، لایەنگر و ڕێکخراوە دەگرێتەوە. بە پێچەوانەی عەقڵییەتی نەتەوەیی کە دەسەڵات لەودا کەرەسەی خزمەت بە نەتەوەیە چونکە سنووری بەرژەوەندی نەتەوەیە.

بە کورتی عەقڵییەتی نەتەوەیی بە مانای فۆرم گەلێکی(پلۆرالیزمێکی) مانایی جیاوازی مەشروع و جێگای متمانەی لیک گرێدراو لە پێوەندی ئینتیێرسۆژێکتیڤ دا لە کۆردستان بوونی نیە.

سیاسەتی حیزبی و حیزبایەتی بە مانای شەرعییەتی پلۆرالیزمی کەلێن و قەڵشە کۆمەڵایەتێکان کە بەرهەمی رەهەندی پەسا دەوڵەت نەتەوەیە و بۆ دێمۆکراتیزە کردنی دەوڵەتی نەتەوەیی مۆدێڕن سەری هەڵدا، لە کوردستانی پیشا نەتەوە و پیشا دەوڵەت- نەتەوە فۆڕمە ڕووسێکەی کە چوارچێوەیەکی داخراو و مونزەبیتی هەیە، بوو بە هۆکاری دابڕان و ڕادیکاڵ تر کردنی قەڵش و کەلێنەکان، حیزبایەتی هەم پێشی گرت بە سەر هەڵدانی عەقڵییەتی نەتەوەیی و هەم پێشی گرت بە یەکگرتوویی نەتەوەیی و هەم پێشی گرت بە شەرعییەت و وێک هەڵکردنی ڕۆانگە جیاوازەکان لەمەر نەتەوە. چونکە فۆرم گرتنی نەتەوە ڕەهەندێکە لە بان قەڵش و کەلێنە کۆمەڵایەتێکان دا جێی گرتوە، واتە بەر لەوەکە کەلێن و قەڵشە کۆمەڵایەتێکان ئەکتیو بکرێن وەک ڕێکخەر و هاندەر بۆ دەستەبەر کردنی مافی چینایەتی، نەتەوە فۆڕم دەگرێت و ئینجا لە ناو سنوور و جوغرافیای نەتەوەدا چین و توێژەکان شوێن مافەکانیان دەکەون. ئەوە لەکاتێک دایە کە حیزبایەتی لە کوردستان قەڵش و کەلێنی چینایەتی، ئایینی و نەتەوەیی لە بەرامبەر یەک دا ئەکتیڤ کرد، حیزبی دێمۆکرات وەک سێمبۆلی خواستی نەتەوەیی، کۆمەڵە وەک سێمبۆلی خواستی چینایەتی و مەکتەب قورئان و ئیخوان وەک سێمبۆلی خۆاستی ئایینی بەر لەوەکە لە بەرەیەکدا کۆببنەوە لە ڕووبەڕووی یەک دا سەنگەریان گرت. ئەوە لەکاتێک دایە ئێستاشی لەگەڵ بێ گرووپ و ڕێکخراوە وەک کارگ دەم بە ساعەت هەڵدەتۆقێت و هەر دوو کەس و سێ کەس شێوە حیزب و رێکخراوەیەک بنیاد دەنێن، کە نیشان دەدا ئەگەرچی زانیاری لەمەر حیزبی سیاسی پەرەی ئەستاندوە بەڵام نە عەقڵییەتی سیاسی مۆدێڕن و نە عەقڵییەتی مۆدێڕنی حیزبایەتی لەناو کوردا بوونی هەیە و غیابی ئەو عەقڵییەتانەش هۆکارێکی گرینگن لە هێژمۆن کردن و مسۆگەر کردنی مۆنۆلۆگ بوون، موتڵەق بوون و پاوانخوازێتی.

کۆمەڵگای کوردی هێشتا تێنەگیشتوە سیاسەت، حیزب ، کۆمەڵگا وبەعام هەموو فۆڕمە ڕواڵەتێ سیاسی، کۆمەڵایەتی، کلتووری وئابوورێکانی ناو کۆمەڵگا لەخزمەت پەرەی سۆبژێکتویتە و سەیروورەتی سوبژە وەک فۆرمێکی عەقڵانی و بیرمەندانە لە مرۆڤ دایە، بەڵکە هەر لەسەر ئەساسی هەمان ئێپیستمەی کۆن و نەریتی لەمەر مرۆڤ، حەولی مسۆگەر کردنی فۆڕمە ڕواڵەتێ نوێیەکان دەدا، ئەو ئێپیستمە نەریتیانەی کە بەردەوام کەری ئۆبژێکتویتە و سەیروورەتی مرۆڤی ئۆبژە و ملکەچن. بۆیەش لێکەوتەکانی ئەوڕەهەندە بۆ کورد ئازادی، سەربەخۆیی و مافی نەتەوەیی نابێت، مادام کورد نەگەرێتەوە سەرچاوەی زانستی، کلتووری و عەقڵییەتی ڕۆژئاوایی و یەک جار بۆ هەمیشە پێویستە کلتووری نگریسی لێنینستی بەجێ بهێڵێ.

لە زانست، کلتوور و عەقڵییەتی ڕۆژئاوایی دا مرۆڤ تەوەرەیە، فۆڕم هەڵقوڵاو و بەرهەمی زانست و ئەندێشەی مرۆڤی سوژەیە. بەر لە حێزبی سیاسی نەتەوە و دەوڵەت نەتەوە بەرهەم دێت و بۆ دێمۆکراتیزە کردنی نەتەوە و دەوڵەت نەتەوەی مۆدێڕن حیزب، پاڕڵمان و هەڵبژاردن سەر هەڵدەدەن. ئەوە لەکاتێک دایە کورد بە حیزبی سیاسی بەتەمایە نەتەوە، دەوڵەت نەتەوە و دێمۆکراسی بەرهەم بێنێت. ڕەوتێکی بەرئاوەژوو کە ئاکامەکەی نە دەوڵەت نەتەوەی کوردی، نە سەربەخۆیی و نە ئازادی و دێمۆکراسی دەبێت.

دەست بردنە گیرفان، داهات و بژیوی کۆمەڵگا وەک ڕێگاچارەی قەرەبووی کەمی داهاتی حکوومی لە ئێران

شاهۆ حوسێنی

شیعە وەک فۆرمێک لە خوێندنەوەی ئێرانیانە لە ئیسلام لەمێژووی خۆی دا دینێکی مەعزول بوە و لەترسی دەسەڵاتی سیاسی حاکم بەسەر کۆمەڵگادا کەمتر مەجالی خۆ نواندن و دەرکەوتنی هەبوە، بەڵام لەسەدەی بیستەم دا دەرکەوتنی دوو ئایدەی جیاواز کارتێکەریان لەسەر شیعەی ئەخباری لە ئێران هەبوە. واتە دەشێ بگوترێ کە دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامی وەک دەسەڵاتێکی ئایدۆلۆژیکی لەسەر دوو کلتووری سیاسی بەرهەم هاتوە:

١- کلتووری ئایینی- سیاسی فۆندامێنتاڵ و تووندی بەرهەم هاتوو لەلایەن سەیید قوتب کە لە کتێبی "معالم فی الطریق" دا گەڵاڵەی کردوە.

٢- کلتووری لێنینستی کە لە باکووری ئێران و لە ئازەربایجان را دزەی کردە نێو ئێران و بەرهەم هێنی دوو ڕەوتی ناوداری مارکسیست-لێنینستی حیزبی تودە و چریکەکانی فیدائییانی خەڵق بوو. لەو ناوەدا بەتایبەتی ئەندێشەکانی بیژەنی جەزەنی و ئەمیرپەرویزی پوویان کە تێئۆریسیەنی شۆڕشی چەکدارانە بەدژ دەسەڵاتی حاکم بوون بەباوەڕی من زیاتر کارتێکەری لەسەر ڕادیکاڵیزە کردن و شۆڕشگێرکردنی شیعە وەک ئایدۆلۆژێکی سیاسی هەبوو.

لەلایەک ئەو دوو کلتوور و دیاردە سیاسیە بە تووندی دژە ئەمریکا و ڕۆژئاواستیز بوون، بەجۆرێ کە سەییدقوتب کۆمەڵگای ڕۆژئاوایی و ئەمریکای وهک کۆمەڵگای جاهلی و لێنینیستەکان ئەویان وەک ناوەندی کاپیتالیسم، ئیستعمارگەر و بوڕژوازی پێناسە دەکرد و لەلایەکی تریش بەهۆی نزیکی دەسەڵاتی پالەوی لە ڕۆژئاوا و ئەمریکا تۆوی ئەمریکا ستیزیان لەناو هەناوی دەسەڵاتی کۆماری ئیسلامیدا بڵاو کردەوە. بەواتایەکی ڕوون تر ئەمریکاستیزی بوو بەبەشتێک لەجەوهەری مەعریفی و کردەیی کۆماری ئیسلامی. هەر ئەو ڕەوتەش بوو بەهۆکار کە کۆماری ئیسلامی لەپاش بەدەسڵات گەیشتن لەهیچ دوژمنایەتێک بەدژ ڕۆژئاوا و بەتایبەتی ئەمریکا خۆی نەپاراست و هەر ئەوەش کەلێنی کیشەیەکی قوڵی لەنێوان ئێران و ئەمریکادا بەرهەم هێنا کە بەرهەمەکەی سەپاندنی سزاگەلێکی سیاسی و ئابووری بەسەر ئێران دا بوو، سزاگەلێک کە ڕۆژ بە ڕۆژ ئابووری ئێرانی لاوازتر و لاوازتر کرد، دۆخێک کە لەپاش هاتنە سەرکاری مەحموود ئەحمەدی نژاد کەوتە ئاستێک کە ئیتر گەڕانەوەی بۆ نەبێت، ئەگەرچی هاتنە سەرکاری حەسەن ڕۆحانی و ڕێککەوتن لەگەڵ ئۆباما لەسەر بەرنامەی ناوەکی دەیتوانی ئێران ببووژێنێتەوە، بەڵام لەلایەک پەرەی کردەوە تێرۆریستێکانی ئێران و حەول بۆ بڵاوکردنەوەی هێژمۆنی زیاتری خۆی لە ڕۆژهەڵاتی ناوین ولەلایەکی تر چوونەدەری دۆناڵد تڕامپ لە ڕێککەوتنی ناوەکی ئێرانی خستەدۆخێکی یەکجار دژوارەوە، بەجۆرێ کە لە دەورەی دووهەمی حەسەن ڕۆحانی دا بەکردەوە دەوڵەت دەستی بردە گیرفانی خەڵک، بۆ وێنە بێنزین بەیەک شەو سێ بەرابەر قیمەتی هەڵکشا و شتوومەکی تریش هەر بەو شێوەیە قیمتیان بەرزکرایەوە. لە تازەترین لێدوان دا وەزیری ئابووری ئێران ڕایگەیاندوە کە ئێران بۆ بووژاندنەوەی ئابووری خۆی(ئێوە بیخوێننەوە ڕاگرتنی دەسەڵات) لانیکەم پێویستی بەهەزار تڕلیون تمان هەیە کە پێویستە ئەو ڕێژەیەی لە کۆمەڵگا دابین بکات، واتە دەست بەرێتە بژیو، داهات و گیرفانی کۆمەڵانی خەڵک.

دوو دیاردەی ئەو لێدوانە دەتوانێ بە ڕوونی ئەمانە بێت:

١- ئاماژە بێت بە قوڵایی قەیرانی ئابووری حکوومەت.

٢- ڕەخساو بوونی بەستێن بۆ تێکهەلچوونی زیاتری کۆمەڵگا و دەسەڵات کە لە پاییزی ڕابڕدووڕا کەوتۆتە دۆخێکی قوڵ و ئیترگەڕانەوەی بۆ نیە.

ئاخۆ هاوینی پەسا کرۆنا بۆ دەسەڵاتی حاکم بەسەر ئێران دا دەبێتە بەستێنی دەرکەوتنی گەلاوێژی بەربەرەکانی قوڵتر و ڕادیکاڵتر؟ ئەگەرچی هێشتا گوتارێکی ئەڵترناتیو بۆ لێک گرێدانەوەی کۆمەڵان و چین و توێژەکانی کۆمەڵگا چرۆی نەکردوە وەک ئەڵتڕناتیوی گوتاری حاکمییەت، بەڵام بەستێنەکانی کۆمەڵایەتی، ئابووری و سیاسی ئەو ڕووبەڕوو بوونەوە ڕادیکاڵە لەبارە.

کۆمەڵناسی مێژوویی پۆپۆلیسم لە ڕۆژهەڵات

شاهۆ حوسێنی

پۆپۆلیسم وڵامێکی سادەوساکارە بەدۆخێکی قەیرانی، دۆخێکی کە هەڵکەوتەکانی هزری و زانستی ناتوانن لە کورت خایەن‌دا وڵامێک‌و ڕێگاچارەیەکی لۆژیکی و زانستی خێرای بۆ بدۆزنەوە. کەوابێ دەشێ بگوترێ لەبەرامبەر وڵامی لۆژیکی‌و زانستی‌دا پۆپۆلیسم وڵام‌گەلێکی سادەوساکار و ڕێگاچارەگەلێکی خێرا دەخاتە بەردەم کۆمەڵگا( دیارە سادە و ساکار بوون لزوومەن بەمانای گونجاو بوون و ئاکام بەخش بوون نیە). لەهەمان حاڵ دا بزاڤێکی دژە هەڵکەوتە، دژە زانست و پەرەپێ‌دەری دڵەڕاوکێ و دەمارگرژیە، بەهۆی ئەوەکە پۆپۆلیستەکان خاوەن هزر و ئەندێشەیەکی ڕادیکاڵ لەمەر زانستەکانی پێوەندی دار بەقەیرانەکان نین و زۆر ڕووتین و ڕواڵەتی ڕووبەڕووی قەیران و کێشەکان دەبنەوە، بۆیە کەشێکی ترسناک دەخوڵقێنن، لەڕاستی‌دا کۆمەلگا لە داهاتوو، بوون یان دوژمنێکی وەهمی دەترسێنن و بەو شێوەیە و بەو کەش ترساویە دەمارگرژی و پاوانخوازێتی دەخوڵقێنن.

پۆپۆلیسم لەهەمان حاڵ دا ڕوانگەیەکی ڕووتینی لە زەمان دایە، نەهیچ پێوەندێکی لۆژیکی لەگەڵ ڕابڕدوو هەیە و نەهیچ گەڵاڵەیەکی گونجاو بۆ داهاتوو، لەڕاستی دا پۆپۆلیسم دەلاقەیەکی ڕواڵەتی بۆ دیتن و شرۆڤەی ئێستایە.

پۆپۆلیسم ئەساسەن لەو کۆمەڵگا و زەمانانەدا پەرە دەستێنێت کە زانست خاوەنی هێژمۆنی نیە و لەبەرامبەردا ئایدۆلۆژێکان،ئایین و کلتووری ئایینی بەسەر کۆمەڵگا و شعووری کۆمەڵگادا هێژمۆنە، لەڕاستی دا ئایدۆلۆژێکان و یەک لەوان ئایینەکان بەهۆی ئەوەکە بۆ هەموو پرسیار و کێشەکانی مرۆڤ وڵام و ڕێگاچارەی سادەو ساکاریان هەیە و نیشانی دەدەن، دەتوانن زۆر زوو لەغیابی بەستێن و زەمینە بۆ پەرەی کلتووری زانست تەوەرە هێژمۆن بن. واتە دەشێ بگوترێ کە هەموو ئایدۆلۆژێکان چ‌ئایینی و چ‌غەیری ئایینی پەرە پێ دەری پۆپۆلیسمن. دیارە بەهەر ڕێژەیەک زانست‌و کلتووری زانستی پەرە بستێنێ بەهەمان ڕێژەش پۆپۆلیسم هێژمۆنی خۆی لەدەست‌دەدا، بۆیە پۆپۆلیسم دژە هەڵکەوتەیە، چوونکە هەڵکەوتەکان بەشێوەیەکی زانستی و لۆژیکی دەتوانن ڕوانگە و ئیدعای پۆپۆلیستەکان پووچەڵ بکەنەوە.

بەهەڵکەوت کۆمەڵگای کوردی یەک لەو کۆمەڵگایانەیە کە پۆپۆلیسم تیا هێژمۆن و بەهێزە. بەهۆی ئەوەکە کلتوور وعەقڵییەتی ئایدۆلۆژیک (وەک میراتی چەپی لێنینیستی) هێژمۆنی تەواو و ڕەهای هەیە بەسەر کۆمەڵگادا کە دەگەڕێتەوە بۆ ئەوەیکە بەشێکی یەکجار زۆر لەچالاکانی بوارەکانی سیاسی، کلتووری، کۆمەڵایەتی و هوونەری لە کوردستان سەر بە بەرەی چەپی لێنینسی بوون. چاو خشاندنێک بە شەقامی مەجازی و واقعی کۆمەڵگای کوردی‌دا دەریدەخات کە درووشم تەوەرەیی و ڕووتین تەوەرەیی وەک دوو دیاردەی وێرانکەر بۆ شرۆڤەی دۆخ و گەڵاڵەکردنی ڕێگاچارە لە غیابی کلتوور و عەقڵانییەتێکی زانست تەوەرەی پشت‌بەستوو بەفاکتی گونجاو و جێگای متمانەی زانستی چەندە هێژمۆنە. دەشێ بگوتری کە پۆپۆلیسم بە چەپی‌لێنینیستی بوو بە کلتوورێکی هێژمۆن لەناو کۆمەڵگای کوردی‌دا، ئایدۆلۆژی چەپی لێنینستی لەلایەک بە خوڵقاندنی ترس و دڵەڕاوکێ لە ئەندێشە و هزری لیبراڵ‌دێمۆکراسی بەپاساوی بەرهەمی بورژوازی، کاپیتالیستی و ئەمپریالیستی، بەریان بە پەرەی عەقلانییەتی دیمۆکراتیک، پلۆرالیزم و مۆدێڕنیتە گرت و لەلایەکی‌تر دەمارگرژیەکی رادیکاڵیان بەرهەم هێنا بەهۆی ئەوەکە خۆیان وەک تاقەبزاڤی‌شۆڕشگێر، تاقە‌بزاڤی راستەقینەی داکۆکاری مافی هەژاران، ژنان، چەوساوەکان و.....هتد پێناسە دەکرد. بەداخەوە ئەو دیاردانە ئێستاشی لەگەڵ بێ لەناو بزاڤی ناسیونالیستی‌کوردا هێژمۆنن، مۆنۆلگ بوون، زانست ستیزی و دەمارگرژی وەک  مێراتەکانی پۆپۆلیستی چەپ لە کوردستان.

پێوەندی ئایین - دەسەڵات لە کوردستان

شاهۆ حوسێنی

پێشەکی:

گومان لەوەدانیە کە دەسەڵات بە مانای حکوومەت، حاکمییەتی دەوڵەت و یاساگەلێکی بنەرەتی بۆ مسۆگەرکردن و شەرعییەت دان بە حکوومەت نیە. واتە دەسەڵات بە مانای سەپاندنی ئیرادە و خواستی تاکەکەسی یان ڕێکخراوەیی بە سەر ئەوی‌تر دا نیە، ئەو دیاردانەی کە باسیان لێوە کراوە و زۆر جار بە هەڵە وەک دەسەڵات باسیان لێ‌دەکرێت، لەڕاستی‌دا دەرکەوتن و خۆ لەفۆرمی ڕواڵەت‌دا دیتنەوەی دەسەڵاتن.  دەسەڵات جۆرێک یان فۆرمێک پێوەندی نێوان مرۆڤەکان، کۆمەڵگا و کلتوورە کە لە هەناوی فۆرمی نا هاوسەنگ(هاوتەراز) و ناپایەداری پێوەندی‌ ڕا دەردەکەوێت. بەو مانایەی کە ناکرێ و درووست نیە باس لە ئانتۆلۆژی دەسەڵات بکرێ و دەسەڵات وەک بوونێکی ئابستراکت شرۆڤە بکرێت. کە وابێ باشترە لە جیات پرسیار لە ئانتۆلۆژی دەسەڵات، پرسیار لەوە بکرێت کە دەسەڵات چلۆن بەرهەم دێت و چلۆن بەکار دەبرێت.

 بەرهەم هاتنی دەسەڵات لە کۆمەلگای مۆدێڕن‌دا:

لە هەر شیونێک، فەزا یان کەشیک‌دا کە فۆرماسیونێک لە پێوەندی نێوان بوونەکان هەبێت، واتە بەستێنێک بە ناوی کۆمەڵگا( حەتتا لە سادەترین و ساکارترین فۆرم‌دا)کە لە باوەشی‌ ئەو ڕا بوونەوەری زیندوو لە پێوەندی لەگەڵ یەکتردا بژین و فۆرمێک لە نەزم و بڕیار بۆ پیکەوە ژیان، راپەڕاندنی ئەرک و تەعامول سەری هەڵدابێت، ئەوا دەسەڵات وەک ڕایەڵیکی نادیار و هارمۆنی بەخش بەو دیاردانە بوونی هەیە. کە وابێ پێویستە بۆ شرۆڤەی دەسەڵات ئەو میکانیسمانە شرۆڤە بکرێن کە کردەوەکانی دەسەڵات بەرهەم دێنن و بەهێزی دەکەن. دیارە لە کۆمەلگا مۆدێڕنەکان‌دا دەسەڵات لەپێوەندێکی نزیک و دانەبڕاو لەگەڵ زانست‌دا هەیە، واتە لە کۆمەلگای مۆدیڕن‌دا دیسیپلین و نەزم لە پێوەندیکی نزیک لەگەڵ زانست و دەسەڵات‌ دایە، بەجۆری کە نەزم لە کۆمەلگای مۆدێڕن‌دا لەرێگای بەکار بردنی زانست- دەسەڵات بەرهەم دیت. دیارە لەوەها کۆمەلگایەدا زانست و دەسەڵات لەناو بەستێنی دیسکۆرس‌دا یەک‌دەگرن و بەیەک دەگەن. لە کۆمەلگای مۆدیرن‌دا سیستمی ڕاهینان و بارهێنان دەوریکی گرینگی هەیە لە بەرهەم هێنانی زانست و بەو پێیەش دەسەڵات.

 بەرهەم هاتنی دەسەڵات لە کوردستان‌:

بە حوکمی وەیکە کۆمەڵگای کوردی بەستێنێک، کەشیک یان کۆمەلگایەکە کە مرۆڤەکان لەودا لە پێوەندی‌و تەعامول‌دان، واتە فۆرمێک لە پێوەندی و موناسابت بۆ هاوکاری، تەعامول و ڕاپەڕاندنی ئەرکەکان بوونی هەیە، کە وابێ دەسەڵاتیش بوونی هەیە. بەڵام بەپێجەوانەی کۆمەڵگای مۆدیڕن کۆمەڵگای کوردی کۆمەڵگایەکی نەریتیە بۆیەش لە جیات زانست، ئایین دەورێکی بەرچاوی لە بەرهەم هانتی دەسەڵات هەیە و بەو پێیەش دەسەڵات دەورێکی بەهێزی لە پەرە و هێژمۆنی ئایین‌دا هەیە.

دەشێ بگوترێ کە ئەگەر لە کۆمەڵگای مۆدێڕن‌دا پێوەندی زانست و دەسەڵات بەشێوەیەکی دیالێکتیکی دەبێتە هۆی هێژمۆنی، پەرە و بەهێز بوونی زانست( پاشەکشەی ئایینی) لەلایەک و دەسەڵات لەلایەکی‌تر، ئەوا لە کۆمەڵگای نەریتی کوردستان‌دا پێوەندی ئایین و دەسەڵات بۆتە هۆی هێژمۆنی، پەرە و بەهێز بوونی ئایین(پاشەکشەی زانست) لەلایەک و دەسەڵات لەلایەکی‌تر. لە هەمان‌ کاتیش‌دا ئەگەر زانست و دەسەڵات لە کۆمەڵگای مۆدێڕن‌دا لەناو بەستێن و باوەشی دیسکۆرس‌دا بەیەک دەگەن و دەردەکەون، ئەوا لە کۆمەڵگای کوردستان‌دا ئایین و دەسەڵات لە باوەشی ئایدۆلۆژی‌دا بەیەک دەگەن و دەردەکەون.

 ئەگەر زانکۆکان و ناوەندە زانستێکان تەوەرە و مەکۆی سەرەکی بەرهەم هاتنی زانست و بەو پێیەش دەسەڵاتن، ئەوا لە کوردستان مزگەوتەکان، حوجرەکان و خوێندنگە ئایینێکان ناوەندی بەرهەم هاتنی دەرکەوتە ئایینێکان(ئایدۆلۆژی ئایینی)ن، حەتتا زانکۆکانیش لە کوردستان زۆر جار لەجیات زانست، عەقلییەت و کلتووری ئایینیان بەهێزتر کردوە. دیارەمیدیاش وەک نێوندگیر و دیاردەیەکی نێونجیکەر ئەرکی ڕاگوێستن و سۆسیالیزکردنی زانست لە کۆمەڵگای مۆدێڕن و ئایینی لە کۆمەڵگای کوردستان لەسەر شان بوە.

ئەگەر لە کۆکۆمەلگای مۆدێڕن‌دا دەسەڵات حەولی بەهێزکردنی زانست دەدا، ئەوا لە کوردستان بەردەوام دەسەڵات حەولی بەهێزکردن و پاراستنی فۆرمێک لە ئایین‌دەدا بە دوو هۆکار: یەکەم لەبەر ئەوەکە خۆی بەرهەمی عەقڵییەت و کلتووری ئایینیە، دووهەم بۆ دژایەتی و ڕووبەڕوو بوونەوەی جیهادیسم لە کوردستان.

گرینگ نیە کە هەڵگرانی دەسەڵات لە کوردستان چەندە فۆرمێکی ڕواڵەتی ناسیونالیستی، چەپی و شێوە ڕووناکبیری بەخۆیانەوە دەگرن، یان ئایینیکان چەندە فۆرمی ناسیونالیستی و شێوە‌ ڕووناکبیری بەخۆیانەوە دەگرن، گرینگ ئەوەیە  ئایینی ئایدۆلۆژیک وەک ئێپیستمە مەعریفەی بنەماییە بۆ ڕوانین، شرۆڤە و کردوە.

قسە و باسێکی کوورت لەگەڵ کاناڵی ئاسمانی ڕووداو:

 

کۆماری ئیسلامی چل و یەک ساڵ پاش شۆرشی گەلانی ئێران، لەو وتووێژەدائاماژەم بەو خاڵانە کردوە:

۱- شۆرشی گەلانی ئێران و کۆماری ئیسلامی دوو دەرکەوتەی جیاوازان.

۲- کۆماری ئیسلامی(واتە ئاخوندیسم بە مانای خوێندنەوەیەکی تایبەتی ئاخووندی) شۆرشی گەلانی ئێرانی پاوان کردوە.

۳- کۆماری ئیسلامی ئەگەر پێی وایە کە ساحیبی ئەسڵی شۆرشی گەلانی ئێرانە بۆچی ڕێگە نادات بۆ بەڕێوە چوونی ڕێفراندومێکی ئازاد لەژێر چاوەدێری ڕێکخراوە نێونەتەوەییەکان.

۳- بەشداری نەکردنی کورد لە ڕێفراندۆمی خاکەلێوەی ساڵی ٥۸ و تەحریمی ئەو هەڵبژاردنە ڕوانگەیەکی واقع بینانە و نیشان دەری شعووری بەرزی سیاسی کورد و ئۆپۆزیسیونی کوردی بوو.