شیاو پێشەنگی و ئەرکی ڕێبەڕیی لێهاتوو

 

شاهۆ حوسێنی

زۆر دەمێکە توێژەران شێوازەکانی دەسەڵات‌دارێتی دابەش دەکەن بەسەر دوو شێوازی دێمۆکراسی و دیکتاتۆڕی‌دا. ئەوان دێمۆکراسی وەک تاکە شێوازی جێگای متمانە بۆ گەیشتن بە ئامانج، پەرە، پێشکەوت و پاراستنی سەروەری مافی تاک و کۆمەڵگا لە بەرامبەر دیکتاتۆرییەت‌دا دەناسێنن، دیارە دیکتاتۆڕییەت وەک شێوازی دەسەڵات‌دارێتی تاک بە سەر تاک و کۆمەڵگا‌دا، وەک دوژمن و بەر‌هەڵەست‌کاری پێشکەوت، پەرە و گەیشتن بە ئامانج پێناسەکراوە. بەڵام ئەمەی لەم ناوەدا گومانی خستۆتە سەر ئەم دابەش‌کاریە، دەرکەوتنی شێوازی سیاسی و دەسەڵات‌دارێتی وڵاتی چینە، کە وەک شێوازی شیاو پێشەنگ لەتەنیشت بەرتەسکێکانی دێمۆکراسی پێناسە کراوە. لەڕاستی‌دا چین ئێستاکە بۆتە مێترۆپۆلی دەرکەوتنی شێوازێکی‌نوێی‌حوکمرانی و سیستمێکی جیاوازی دەسەڵات‌دارێتی کە لەگەڵ ئەوەدا دێمۆکراسی تیا بەدی ناکرێت و مەجالی دەرکەوتنی نیە، بەڵام حوکمرانێکی شیاو پێشەنگە، ئەمەش بێ‌گومان لەژێر کارتێکەرێکانی ڕێبەڕێکی لێهاتوو هاتووتە دی.

 

شیاو پێشەنگی:

شیاوپێشەنگی لە ڕۆژهەڵات چەمکێکی‌سیاسی تا ڕادەیەک ڵێڵ‌و ئاڵۆزە کە ڕیشەی‌لە کلتووری ڕۆژهەڵاتی‌ئاسیا بەگشتی و بەتایبەت چین‌دا هەیە، شیاوپێشەنگی لەڕاستی‌دا وەک پارادایم باس لە پێکهاتەی ڕێبەڕی و شێوازی هەڵکشان و گەڕیانی هەڵکەوتە و شایستەکانی کۆمەڵگایەک دەکات لەناو بازنەی دەسەڵات‌دا. ئەگەر گریمانەی دەرکەوتن و گەڕیانی هەڵکەوتە و شایستەکان لەناو بازنەی دەسەڵات و حوکمڕانی لە وڵاتە دێمۆکراتیکەکان، دەرکەوتنی تاکی سوبژە، وریا و پێگەیشتووی کۆمەڵگایە، بەجۆرێ تاکی پێگەیشتوو و تێگەیشتوو لەڕەوتی هەڵبژاردنێکی ئازادا بەرپرسانی شایستە هەڵدەبژێرن و ئەوانیش مەجالەکانی پێشکەوت دەڕەخسێنن، ئەوا لە شێوازی چین‌دا ڕێبەڕێکی هەڵکەوتە کە بەرهەمی کۆنگرەی حیزبی کۆمۆنیستی ئەم وڵاتەیە بە ئەسپاردنی ئەرک و کارەکان بە هەڵکەوتە و شیاوەکانی کۆمەڵگا مەجال و بەستێنەکانی پێشکەوت و گەشەی چینی ڕەخساندوە، هەستێکی خەستی نەتەوەیی و نەتەوە پەرەستێکی قوڵ لە تەنیشت دیسیپلینێکی قایم پێش به هەر جۆرە گەندەڵی و فەسادێکی سیستماتیک دەگرێت. لەم مۆدێلەدا پێوەندێکی دیالێکتیکی لەنێوان ڕێبەڕ و هەڵکەتەدا هەیە، ڕیبەڕی تەنیا بەهۆی کارامەیی و لێهاتووی هەڵکەوتەکان دیاری دەکات و هەڵکەوتەکانیش بەمەبەستی‌خزمەت، پەرە و‌پێش‌کەوتی‌کۆمەڵگا خزمەت دەکەن. ئەم شێوازە لە شیاوپێشەنگی بەرهەمی کلتووری خۆبەخشینی تاک بە ئەرک، زەروورەت‌و بەرژەوەندێکانی‌کۆمەڵگایە، تاک خۆبەخشانە لەناو بەرژەوەندێکانی‌کۆمەڵگا ونەتەوەکەی‌دا دەتوێتەوە، بەرژەوەندی‌تاک لەناو بەرژەوەندی‌کۆمەڵگادا جێ‌دەگرێت‌و دیاردەیەکی جیا لە بەرژەوەندی گشتی و نەتەوەیی نیە.

 

دیکتاتۆرییەت لە ڕۆژهەڵاتی ناوین

دیکتاتۆڕییەت وەک شێوازی دەسەڵات‌ دارێتی دوگم، دژە ئازادی، دژەتاک‌پێشەنگی، دژە شیاوپێشەنگی و بەستێنک بۆ دەرکەوتنی فەساد و گەندەڵی پیناسەکراوە و ئەمەش بەرهەمی ئەزموونی پێداچوونەوە بە ئەزموونی حوکمرانی لەبەشێکی زۆری ئەم جیهانە بوە، هەر لە ئەمریکای لاتین‌ ڕا بگرە هەتا بەشێکی بەرچاو لە ئەفریقا، ڕۆژهەڵاتی ئەوڕووپا، ڕۆژهەڵاتی ناوین و ڕۆژهەڵاتی ئاسیا، کە دەشی وەک دیکتاتۆڕییەتی نەشیاو و گەندەڵ پێشەنگ پێناسە بکرێت. بەو هۆکارەی لە جیات ئەوە کە ببێتە پاڵنەر، بەرهەم‌هێنەر و دەرخەری پێش‌کەوت و پەرە، هۆکار و پاڵنەری دواکەوتووی، وێرانی و پەرە نەستاندوویی بوە.

ڕۆژهەڵاتی ناوین ئەگەرچی بەگشتی لەخۆگری ژێئۆپۆلەتیک‌گەلێکی یەک‌دەست لەباری کلتووری، ئایینی و وێژەمانی‌ نیە، بەڵام بەگشتی لەخۆگری دیکتاتۆڕییەتی گەندەڵ و نەشیاو پێشەنگە. غیابی کلتووری ڕیبەڕی پێشەنگ و شیاو ئەوجۆرەی لە ڕۆژهەڵاتی ئاسیا بە گشتی و لەچین بە تایبەت دەبیندرێت، وەهای کردوە کە دیکتاتۆڕییەت نە تەنیا هیچ مەجالێک بۆ پێشکەوت، پەرە و بەرژەوەندی نەتەوەیی نە ڕەخسێنێت، بەڵکە ڕێک دەبێتە بەربەست و لەمپەر لە بەردەم پێشکەوت و پەرەی کۆمەڵگا، ناوەند و تەوەری فەساد و گەندەڵی و نەشیاو پێشەنگی.

ئاڵوگۆڕێکان لە ڕۆژهەڵاتی ناوین ئەگەرچی بە مەبەستی مۆدێڕنیزاسیونی کۆمەڵگا، بەرهەم هێنانی ئازادی و پێشکەوت، پەرە ئەستاندووی ئابووری و سیاسی دەستی پێ‌کرد، بەڵام غیابی کلتوور و عەقڵانییەتی مۆدێڕن لە جیات بەرهەم هێنانی مۆدێڕنیتە، بەرهەم‌هێنی شێوە مۆدێڕنیسم بوو بە شێوەی لاسایی کردنەوەی ڕواڵەتی لە ڕێی گۆڕینی ڕواڵەتی دیاردە ڕواڵەتێکانی کۆمەڵگا. ژیانی سیاسی یەک سەدەی ڕابڕدوو لە ڕۆژهەڵاتی ناوین ئەوەی سەلماندوە کە چ حەولەکانی بۆ مۆدێڕنیزاسیون بە شێوەی ڕۆژئاوایی و چ بە شێوە ڕووسێکەی یان لاسایی کردنەوەی مائۆئیسم نەیتوانیوە بەرهەم هێنی تێپەڕین لە کۆمەڵگایەکی نەریتی پاش کەوتوو بەرەو کۆمەڵگایەی مۆدێڕن و نوێی پێشکەوتوو بێت، ئەمەی لەم ناوەدا دووپات بۆتە پاوانخوازێتی نەشیاو پێشەنگ و شۆڕش بۆ گۆڕانی ڕواڵەتی دەسەڵات و جێگرتنەوەی لەلایەن دیکتاتۆڕێکی نەشێاوپێشەنگی‌تر بوە.

دیکتاتۆڕییەتی نەشێاوپێشەنگ لە ڕۆژهەڵاتی ناوین بەرهەمی نادەروەستی خاوەندارانی دەسەڵات بە بەرژەوەندی نەتەوەیی، وەهمی شۆڕشگێڕی، کلتووری پۆپۆلیسم، ڕوانگەی کەرەسەیی لەمەر مرۆڤ، نەشیاوی ڕێبەڕانی خاوەن دەسەڵات، شەرعییەتی وەهمی و نەریتی لە جیات شەرعییەتی پراکتیکی و وێژەمانی، لاسایی کردنەوە و هێژمۆنی کلتووری لاسایی و تەقلید، بێگانە بوون لەگەڵ کلتوور و بنەما کلتوورێکانی کۆمەڵگا، غیابی تاکی سوبژە و دەروەست، غیابی ڕوانگەی مرۆڤ تەوەرە و نادەروەست بوون بە بەرژەوەندی نەتەوەییە. ڕیبەڕە دیکتاتۆڕەکانی ڕۆژهەڵاتی ناوین لە غیابی هەر جۆرە ڕوانگەیەکی لۆکاڵی تەوەرە و هەڵقوڵاوی دەرەوەست بوون بە خزمەت‌گوزار بوون، هەموو کات خۆیان بان تاک و کۆمەڵگا سەیر کردوە، تاک و کۆمەڵگایان بە کەرەسەی خواست و ویستە ڕواڵەتێکانی خۆیان زانیوە، خۆیان وەک بوونێکی بان تک و کۆمەڵگای پیرۆز سەیر کردوە کە ئەرکی هەموویان بەپیرۆزگرتنی ئەوان و شوێن‌کەوتنی وان بوە لە ڕاستی‌دا دوو کلتوور کە یەکیان سیاسیە و لەخۆگری پارادایمی نوێنەری خوا بوونی حاکم و پاشا بوە و ئەوی‌تریش کلتووری ئایینی موراد و موریدی وەهای کردوە کە حاکم هەست بە هیچ دەروەستێکی پڕاکتیکی نەکات بۆ شەرعییەتی دەسەڵات‌دارێتی و بەردەوامیش ئەمانەی لا گرینگ بوە کە مەدح و سەنیان کردوە، بە باڵا بەژنییان هەڵکتوە لە غیابی هەر جۆرە حەقیقەتێکی ڕوون و ئاشکرای پراکتیکی، هەر ئەمەش دابڕاویکی قوڵی لەنێوان تاکی شیاو و هەڵکەوتە لەگەڵ دەسەڵات ساز کردوە و ئەم دابڕاوەیە فۆڕمێک دوژمنایەتی لەنێوان دەسەڵات و هەڵکەوتەدا بەدی هێناو، دەسەڵات بەری گرتوە بە خزمەت کردنی هەڵکەوتە و هەڵکەوتە بۆتە بەڕهەڵست‌کاری دەسەڵاتی سیاسی و ئاکامەکەشی نەشیاوپێشەنگی، پەرە نەستاندوویی و گەندەڵی بوە.  دەشێ بە کورتی بگوترێ کە دابڕاوی هەڵکەوتەی سیاسی و هزری لە ڕۆژهەڵاتی ناوین بە گشتی دەسەڵاتی بێ بەری کردوە لە هەرجۆرە عەقڵانییەت و ڕوانگەیەکی هزری و زانستی بۆ پەرە و پێشکەوت لەلایەک و هەڵکەوتی هزریشی بێ‌بەری کردوە لە هەر جۆرە دەسەڵاتێک بۆ مسۆگەر کردن و عەمەلایەتی‌کردنی هزر و ئەندێشەکانی لەمەر پیشکەوت، پەرە و دەستەبەرکردنی بەرژەوەندی نەتەویی. مێژووی ئاڵوگۆڕێکانیش لەماوەی سەدساڵی ڕابڕدوو تەنیا دووپاتی ئەم دابڕاویە، جێ‌گوڕکێی نەشیاوپێشەنگی لەگەڵ فۆرماسیونێکی‌تری هزری نەشیاوپێشەنگی، بۆ وێنە لە ئێران دەسەڵاتی نەشیاوپێشەنگی قاجار جێی خۆی داوە بە دەسەڵاتی نەشیاو پێشەنگی پەهلەوی و ئەمیش جێگای خۆی داوە بە دەسەڵاتی نەشیاو پێشەنگی کۆماری ئیسلامی. فۆرماسیونی هزری قاجارەکان پارادایمی نوێنەری خوایی پاشاکان لە پەهلەوی‌دا بۆتە پان‌ئێرانیسم و نەتەوەخوازی ئێرانیستی و لە کۆماری ئیسلامیش‌دا بۆتە ئایین‌خوازی شیعە.

ئەگەرکۆمەڵگا خوازیاری پێشکەوت‌و پەرەئەستاندوویە، لەڕێی شیاو وهەڵکەوتە پێشەنگی لە تەنیشت بەرتەسک‌بوونەوەی کاتی و ماوەیی دێمۆکراسی و ئازادیش، دەکرێ ئەم خواستە بەم شیوەیە وەدی بێنێت. حەولەکانی سەدساڵی ڕابڕدوویی ڕۆژهەڵاتی ناوین لەڕێی لاسایی کردنەوەی مۆدێڕنیتە، دێمۆکراسی، دەسەڵاتی مۆدێڕن کە تەنیا بەرهەم‌هێنی شێوە مۆدێڕنیتەیەکی سەقەت، شێوە دێمۆکراسیەکی وێران و دەسەڵاتێکی تا ملان پاوانخواز بوە، بێ‌گومان شکەستی هێناو و لەغیابی بنەماکانی مۆدێڕنیتە، ئازادی‌خوازی و مرۆڤی سوبژە دەشێ لەڕێی شیاوپێشەنگی و هەڵکەوتەپێشەنگی هەرچەند لە ڕەوتێكدا کە ئازادی و دێمۆکراسیش بەرتەسک کراوەتە ئامانجەکان هەنگاو بەهەنگاو وەدی بێت.