چالش هستەای ایران با غرب

شاهو حسینی

آغاز فعالیتهای هستەای ایران بە دوران محمدرصاشاە پهلوی برمی‌گردد کە آمریکا در سال ۱۳۴۶ (۱۹۶۷)، اولین رآکتور تحقیقاتی ۵ مگاواتی آب سبک را به ایران فروخت این رآکتور را در دانشگاە تهران نصب و راه‌اندازی شد. سپس با تاسیس سازمان انرژی اتمی ایران در سال ١٣٥٣ و انعقاد قرارداد با شرکت آلمانی کرافتورک یونیون جهت ساخت نیروگاە اتمی بوشهر فعالیتهای هستەای ایران گسترش یافت، اما پیروزی انقلاب و شروع جنگ هشت سالە میان ایران و عراق پروژە هستەای ایران را زمین‌گیر کرد، تا اینکە در میان مسئولان عالی‌رتبە نظامی و سیاسی نضام زمزمەهای دستیابی بە یک سلاح بازدارندە استراتژیک بالا گرفت و بە این ترتیب روسیە در سال ١٣٧٤ بە عنوان پیمانکار جهت تکمیل آن وارد ایران شد. اما در مرداد ۱۳۸۱ (اوت ۲۰۰۲) گروهی از مخالفین خارج از کشور حکومت معروف به شورای ملی مقاومت ایران اقدام به انتشار گزارشی نمود که در آن از وجود تأسیسات غنی‌سازی نطنز و آب سنگین اراک اطلاعاتی منتشر شده بود. با آنکه نخستین بار این گروە خبر فعالیت پنهانی مراکز هسته‌ای ایران را به جهان مخابرە کرد، نیویورک تایمز می‌نویسد که تلاش‌های سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا، انگلیس، و اسراییل منجر به کشف این مرکز در سال ۱۳۸۱ (۲۰۰۲) شد که بعدها این خبر به گروە ناراضی ایرانی درز کرد. [1]

درز این اطلاعات منجر بە پردەبرداشتن از هیولای اتمی_نظامی ایران شد کە درصدد دستیابی بە یک سلاح استراتژیک و بازدارندە بود، جهت تثبیت هژمونی خود در منطقە و عملی کردن دیگر طرح و آرمانهای انقلابی خود. و بەاین ترتیب دورەای از کنش، چالش و مذاکرە میان ایران و غرب شروع گردید کە با فراز و نشیبهای بسیاری همراە بود، از دورە ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی با کشورهای غربی بر سر برنامە اتمی مذاکراتی شروع گردید کە نتایج آن عبارت بودند از :

١_ بیانیه سعدآباد

در ۲۹ مهر ۱۳۸۲ برابر با ۲۱ اکتبر ۲۰۰۳، در نشست مشترک وزاری خارجه سه کشور اروپایی و هیئت ایرانی که در تهران، سعدآباد، برگزار شد، بیانیه‌ای اعلام گردید که به موجب آن، ایران برای بازدید بازرسان آژانس انرژی اتمی از تأسیسات اتمی خود اعلام همکاری کرد و گازدهی در سانتریفیوژهای نطنز را در راستای راستی‌آزمایی و اثبات صلح‌آمیز بودن فعالیت هسته‌ای ایران، به صورت داوطلبانه و برای مدتی محدود تعلیق کرد. انگلیس و فرانسه نیز متعهد شدند تا از ارجاع پرونده ایران به شورای امنیت سازمان ملل جلوگیری کنند.

در این مذاکرات ریاست هیئت ایرانی را حسن روحانی و کمال خرازی بر عهده داشتند. ریاست هیئت اروپایی را هم دومینیک دو ویلپن، جک استراو و یوشکا فیشر وزیران خارجه سه کشور فرانسه، بریتانیا و آلمان بر عهدە داشتند.

٢_ توافق‌نامه بروکسل

این توافق‌نامه در ۴ اسفند ماه ۱۳۸۲ برابر با ۲۳ فوریه ۲۰۰۴ به امضاء رسید و ایران متعهد شد ساخت و آزمایش سانتریفیوژهای مورد نیاز برای غنی‌سازی را متوقف کند و اقدام به ساخت قطعات یدکی سانتریفیوژهای موجود در آن زمان را نیز تعلیق کند.

در این مذاکرات ریاست هیئت ایرانی بر عهدە حسن روحانی و ریاست هیئت اروپایی بر عهده خاویر سولانا بود.

٣_ توافق‌نامه پاریس

این توافق‌نامه در ۱۴ نوامبر ۲۰۰۴ برابر با ۲۴ آبان ۱۳۸۳ در پاریس بین ایران و سه کشور فرانسه، انگلیس و آلمان به امضاء رسید و به موجب آن ایران به عنوان اقدامی داوطلبانه در جهت اعتمادسازی -و نه به عنوان یک تعهد قانونی - پذیرفت که کلیه فعالیت‌های مربوط به غنی‌سازی و بازفرآوری مانند ساخت، تولید، نصب، آزمایش، سرهم‌بندی و راه‌اندازی سانتریفیوژهای گازی، و فعالیت‌های مربوط به جداسازی پلوتونیم را متوقف کند و در عوض اتحادیه اروپا سعی در پذیرش ایران در سازمان تجارت جهانی نماید.

نمایندە مذاکره‌کننده ایران سیروس ناصری به همراە سفیران وقت ایران در پاریس، لندن و برلین بودند.[2]

اما ورود جرج دبلیو بوش بە عنوان رئیس جمهوری پراگماتیست و نئومحافظەکار در پروندە هستەای، مانع از تکمیل مداکرات اروپائیها با ایران گردید و عملا همە راهها را برای رسیدن دولت اصلاح‌طلب خاتمی بە یک توافق جامع با اروپائیها بست در یک چنین شرایطی با دستور مستقیم علی خامنەای رهبر ایران عملا تاسیسات اتمی ایران فک پلمپ شدند و فعالیتهای غنی سازی اتمی در ایران از سر گرفتەشد، این روند در دورە ریاست جمهوری محموداحمدی نژاد بە عنوان رئیس جمهوری حزب‌اللهی بە یک چالش خطرناک و ویرانگر برای ایران تبدیل شد، پس از ریاست جمهوری سیدمحمد خاتمی روند گسترش برنامە هستەای ایران سرعت بیشتری گرفت.

در ژانویه ۲۰۰۶ نیز مقامات ایران در حضور بازرسان آژانس بین‌المللی انرژی هسته‌ای، تأسیسات هسته‌ای نطنز را فک پلمب کردند، اما شورای امنیت بلافاصله در مارس ۲۰۰۶ به ایران یک ماه فرصت داد تا فعالیت‌های هسته‌ای خود را متوقف کند.

در فروردین ۱۳۸۵ (آوریل ۲۰۰۶) ایران تولید چرخه کامل سوخت هسته‌ای در مقیاس آزمایشگاهی اعلام و اعلان نمود کە ایران به کشورهای عضو باشگاه اتمی پیوست. شورای امنیت در ۹ مرداد ۱۳۸۵ (ژوئیه ۲۰۰۶) قطعنامه ۱۶۹۶ را تصویب کرد که خواستار تعلیق غنی‌سازی اورانیوم در ایران بود. شورای امنیت در ۲ دی  ۱۳۸۵(دسامبر ۲۰۰۶) قطعنامه ۱۷۳۷ را تصویب کرد که بیشتر فعالیت‌های تجاری، مالی، صنایع موشکی و هسته‌ای ایران را براساس بند ۴۱۱ فصل هفتم منشور ملل متحد، هدف  قرار دادە بود. این قطعنامه نخستین سند بین‌المللی حقوقی بود که فعالیت‌های هسته‌ای ایران را به‌عنوان تهدیدی علیه صلح و ثبات منطقه‌ای معرفی می‌کرد. تهران با تأکید بر بند ۴ معاهدە ان‌پی‌تی این اتهامات را غیر مستند می‌خواند و خواستار رفتار غیر تبعیضی با فعالیت‌های اتمی این کشور بود.

گروە ۱+۵در راستای ادامه‌فشار بر توقف برنامه‌اتمی ایران بەطورکلی،قطعنامه‌های:
 ۱۶۹٦، ۱۷۳۷ ، ۱۷۴۷، ۱۸۰۳، ۱۸۳۵،١٩٢٩ را علیه برنامە هستەای ایران تصویب کردند؛ بر اساس این قطعنامه‌ها محدودیت‌های مالی بر شرکت‌ها و افراد وابسته به‌سپاە پاسداران و سازمان انرژی اتمی افزایش یافت.[3]

در این دوران چندین دور مذاکرات میان ایران و گروه ۵+۱ در شهرهای ژنو، بغداد، استانبول، مسکو و آلماتی انجام گرفت. ریاست هیئت ایرانی را در این مذاکرات سعید جلیلی دبیر شورای عالی امنیت ملی بر عده داشت.

فشارهای ناشی از تحریمات گستردە، فساد و اختلاسهای کلان و گستردە در میان سران حکومتی در دورە محموداحمدی نژاد، فقدان هرگونە راهبرد و شیوە حکمرانی درست و علمی، تقابل آشکار محمود احمدی نژاد با رهبر از دور دوم ریاست جمهوری و ویرانی زیرساختهای اقتصادی جامعە مسئولان حکومتی را بە این واقعیت نزدیک کرد کە ایران چارەای جز حصول یک توافق با غرب ندارد برای خروج از این بحرانها، بنابراین زمینە برای حضور یک رئیس جمهور حدواسط بنیادگرایان و اصلاح‌طلبان فراهم شد، در دور اول ریاست جمهور حسن روحانی روند مذاکرات هستەای با غرب بە این صورت طی شد:

١_ مذاکرات نیویورک

این دور از مذاکرات که اولین مذاکره هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی پس از به قدرت رسیدن حسن روحانی بود در خلال سفر هیئت ایرانی برای شرکت در کنفرانس سالانه مجمع عمومی سازمان ملل انجام شد هرچند این دور از مذاکرات بسیار کوتاه(۳۰ دقیقه) و تنها برای معرفی هیئت تازه ایرانی بود اما به دلیل برگزاری در سطح وزیران خارجه و جلسه خصوصی بین جان کری و محمد جواد ظریف وزیران خارجه ایالات متحدە و ایران که پس از این دور از مذاکرات انجام شد بسیار خبرساز شد. همهٔ شرکت‌کنندە‌ها پس از این مذاکرات ابراز امیدواری کردند تا موضوع هسته‌ای ایران سریعتر حل شود

٢_ مذاکرات ژنو ۴

این مذاکرات در ۲۳ و ۲۴ مهر ۱۳۹۲ در شهر ژنو سوئیس برگزار شد و محمدجواد ظریف سرپرست تیم مذاکرە ایران را بر عهدە داشت.

٣_ مذاکرات ژنو ٥

این مذاکرات که قرار بود در روزهای ۱۶ و ۱۷ آبان در سطح معاونین وزیران خارجه گروه ۱+۵ در ژنو سوئیس برگزار شود به دلیل زمان بیشتر برای توافق احتمالی به روز سوم یعنی ۱۸ آبان نیز کشیده شد. این دور از مذاکرات را می‌توان نقطه عطفی در مذاکرات ایران با قدرت‌های جهان طی ده سال اخیر دانست اول به این دلیل که این مذاکرات در سطح کم سابقه وزیران خارجه انجام شد و دوم اینکه احتمال یک توافق اولیه احتمالی در این دور از مذاکرات حداقل در دو روز اول بسیار محتمل بود.

حساسیت در این دورە زمانی بالا رفت که جان کری وزیر خارجه ایالات متحدە به دعوت کاترین اشتون مسئول سیاست خارجی اتحادیه اروپا برای دست یابی به یک توافق به ژنو آمد و سفر خود به خاورمیانه را نیمه تمام گذاشت. بعد از او وزیران خارجه کشورهای آلمان، فرانسه و بریتانیا نیز به این مذاکرات پیوستند. در شب اول حضور جان کری در ژنو مذاکرات سه جانبه‌ای بین محمد جواد ظریف و جان کری و کاترین اشتون برگزار شد که ۵ ساعت به طول انجامید. این مذاکرە اولین جلسه بعد از انقلاب ایران بود که بین وزیران خارجه دو کشور ایالات متحدە و ایران برگزار شد. همه چیز تا این موقع بسیار امیدوارکنندە پیش می‌رفت و همه چیز برای یه توافق اولیه فراهم بود تا اینکه در صبح روز ۱۷ آبان وزیر خارجه فرانسه بین خبرنگارها آمد و اظهار داشت که اختلافات جدی هنوز پابرجاست و ایران باید امنیت اسراییل را نیز در توافق‌نامه پیشنهادی اش لحاظ کند. این اظهارات سبب شد تا مذاکرات بیش از ۲ روز به طول بینجامد و همچنین سرگئی لاوروف وزیر خارجه فدراسیون روسیه و قائم مقام وزارت خارجه چین هم برای کاستن از اختلافات به ژنو آمدند اما حضور آنان نتوانست اختلافات و انتظارات فرانسه را برطرف کنند و پس از سه روز مذاکرە فشردە بدون هیچ نتیجه ملموسی پایان یافت و مذاکرات به ۱۰ روز بعد موکول شد. در پایان مذاکرات کنفرانس مطبوعاتی با حضور وزیر خارجه ایران و مسوول هماهنگی سیاست خارجی اتحادیه اروپا برگزار شد که هردو در این کنفرانس مذاکرات را سازنده و مفید خواندند.

اما به نتیجه نرسیدن این مذاکرات منجر به ایجاد تنش در آخرین جلسهٔ این دور از گفتگوها بود. به گونه‌ای که سید عباس عراقچی در یکی از شبکه‌های تلویزیونی اعلام کرد که جلسهٔ آخر، صحبت‌های تندی مطرح شد. وی همچنین گفت که محمد جواد ظریف در این جلسه، در حضور وزرای خارجهٔ کشورهای ۵+۱ چند بار فریاد زده است.

در ضمن انجام این مذاکرات بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسراییل با عصبانیت بین خبرنگاران آمد و توافق احتمالی ایران با گروه ۱+۵ را معامله قرن برای ایران و اشتباە بزرگ برای غرب خواند و گفت در صورت توافق در مذاکرات این کشور هیچ تعهدی به توافق‌نامه نخواهد داشت و برای امنیت کشورش هر کاری می‌کند. اندکی بعد جی کارنی سخنگوی کاخ سفید اعلام کرد که این اظهارات عجولانه بودە و هنوز توافقی با ایران نشدە. به باور بسیاری سنگ اندازی فرانسه در این مذاکرات نتیجه فشار لابی‌های اسراییلی و عربستانی بر فرانسه بود تا مذاکرات بدون نتیجه خاتمه یابد.

٤_ مذاکرات ژنو ۶

این نشست پیرو مذاکرات پیشین از تاریخ ۲۹ آبان تا ۳ آذر ۱۳۹۲ در هتل اینترکنتیننتال ژنو برگزار گردید. در نهایت ایران با ۵ کشور دیگر گروە ۵+۱ به توافق اولیه رسیدند. باراک اوباما، رئیس جمهور آمریکا این توافق تاریخی را آغازی مهم خواند

پس از مذاکرات و توافق طرفین، علی خامنەای رهبر ایران و حسن روحانی رئیس جمهور از تیم مذاکرە‌کنندە قدردانی کردند.

٥_ تفاهم هسته‌ای لوزان

پس از چندین دور مذاکره ایران و گروە ۵+۱ در وین و ژنو، به منظور دستیابی به توافق نهایی هسته‌ای، پس از دو دور مذاکره فشردە در بازهٔ زمانی ۲۵ اسفند ۱۳۹۳ تا ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ در ۱۳ فروردین ۱۳۹۴ (برابر با ۳ آوریل ۲۰۱۵) تفاهم هسته‌ای لوزان، شامل خلاصه‌ای از مجموع راە حل‌های تفاهم شدە برای رسیدن به برنامه جامع اقدام مشترک پیرامون برنامه هسته‌ای ایران تا ضرب الاجل ۱۰ تیر ۱۳۹۴، میان ایران و گروە ۱+۵ در لوزان سوئیس منعقد شد. مجموعه متضمن این راه حل‌ها جنبه حقوقی نداشته و صرفاً راهنمای مفهومی تنظیم و نگارش برنامه جامع اقدام مشترک را فراهم ساخت. بر این اساس تدوین برنامه جامع اقدام مشترک با مبنا قرار دادن این راە حل‌ها در آینده نزدیک آغاز گردید.

٦_ برنامه جامع اقدام مشترک

پس از چندین دور مذاکرە در وین، لوزان و ژنو، آخرین دور از مذاکرات برنامه هسته‌ای ایران و گروە ۵+۱ از ظهر روز شنبه ۲۷ ژوئن ۲۰۱۵، در هتل کوبورگ در شهر وین اتریش با حضور جان کری، وزیر امور خارجه ایالات متحدە آمریکا و محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران و هیئت‌های کارشناسی دو طرف آغاز شد. ضرب الاجل تعیین‌شدە برای این مذاکرات، روز سی‌ام ژوئن تعیین شدە بود که سه‌بار به ترتیب تا سوم، دهم و سیزدهم ژوئیه تمدید گردید. به تدریج و در روزهای پایانی توافق برخی از وزرای خارجه گروه ۵+۱۱ نیز برای برداشتن گامهای نهایی عازم وین شدند.

در نهایت پس از چندین دور تمدید مذاکرات در سه‌شنبه ۲۳ تیر ۱۳۹۴ (۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵)، توافق جامع هسته‌ای وین که در اصطلاح برنامه جامع اقدام مشترک یا برجام نامیدە می‌شد، دروین اتریش بین ایران، اتحادیه اروپا و گروه ۱+۵ (شامل چین، فرانسه، روسیه، بریتانیا، ایالات متحده آمریکا و آلمان) منعقد شد.

مطابق این توافق، ایران ذخایر اورانیم غنی شدە متوسط خودش را پاکسازی خواهد کرد و ذخیرە‌سازی اورانیوم با غنای کم را تا ۹۸ درصد قطع می‌کند، و تعداد سانتریفیوژها را حدود دوسوم و حداقل برای ۱۵ سال کاهش می‌دهد. برای ۱۵ سال بعد، ایران موافقت کرده‌است که اورانیوم را بیش از ۳٫۶۷درصد غنی‌سازی نکند یا هیچ تأسیسات غنی‌سازی اورانیوم جدید یا رآکتور آب‌سنگین جدیدی را نسازد. فعالیت‌های غنی‌سازی اورانیوم به مدت ۱۰ سال به یک تک ساختمان که از سانتریفیوژهای نسل اول استفاده می‌کند محدود خواهد بود. دیگر تأسیسات نیز طبق پروتکل الحاقی آژانس بین‌المللی انرژی اتمی برای اجتناب از خطرهای تکثیر سلاح‌های اتمی تبدیل خواهند شد. برای نظارت و تأیید اجرای توافق‌نامه توسط ایران، آژانس بین‌المللی انرژی اتمی (IAEA) به تمام تأسیسات اتمی ایران دسترسی منظم خواهد داشت. در نتیجه این توافقنامه که تاییدیه پایدار متعهدین آن را به همراە دارد، ایران از تحریم‌های شورای امنیت ملل متحد، اتحادیه اروپا و ایالات متحده بیرون خواهد آمد.

با انعقاد توافق هسته‌ای وین ( که صنعت هسته‌ای ایران را به باد داد ) ، دوازده سال سردرگمی پروندە هسته‌ای ایران به پایان رسید و در نهایت در ۲۷ دی ۱۳۹۴ (۱۷ ژانویهٔ ۲۰۱۶)، برجام به مرحلهٔ اجرا رسیدە و تحریمهای هسته‌ای علیه ایران تعلیق ( نه لغو ) شد.[4]

افشای اسناد جدید در سی‌ام می ٢٠١٨ توسط اسرائیل:

شامگاە دوشنبە سی‌ام آوریل ٢٠١٨ بنیامین نتانیاهو نخست وزیر اسرائیل در حضور روزنامەنگاران و خبرنگاران زیاد بنی‌المللی پردە از حدود نیم تن اسناد و مدارک هستەای ایران برداشت کە بە گفتە وی توسط سرویس امنیتی این کشور بەدست آمدە، در این روز مجموعە زیادی از مدارک در رابطه با برنامە هستەای ایران کە از دید و اطلاع قدرتهای بزرگ غربی و آژانس انرژی اتمی مخفی ماندە بود رونمایی شد، اگرچە کارشناسان معتقد بودند مقداری ازاطلاعاتی کە این اسناد بەنمایش گذاشتەاند تازە نیست و از سال ٢٠٠٣ هم آژانس و هم قدرتهای غربی از آن اطلاع داشتند، اما در این میان بە گفتە منابع مطلع و کارشناسان سابق آژانس اسناد و اطلاعاتی نیز وجود دارند کە ایران خودداری کردە از ارائە و گزارش بە آژانس کە طبق مفاد برجام می‌بایستی اطلاع و گزارش می‌دادە. این در حالی است کە از مدتها پیش زمزمەهایی هم در میان مسئولان بلندپایە ایرانی مبنی بر خروج آمریکا از برجام وجود داشت و هم شواهد حاکی از اعلام احتمالی خروج از برجام توسط آمریکا هستند، تصمیمی کە در همین ماە می توسط دونالد ترامپ رئیس جمهور آمریکا شاید اعلام شود و البتە شاید هم تصمیم بە ماندن و ادامە برجام بگیرد، اما آنچکە در میان موجود است، انعکاس و بازتاب گستردە اخبار این اسناد در رسانەهای جمعی جهان و محافل دیپلماتیک غربی است، گزارشی کە ایران آن را دروغ و مضحک می‌خواند، اما هرچە کەباشد، بەنظر می‌رسد در صورت خروج آمریکا از برجام و بەتبع آن اروپا از آن، بازگشت فوری تحریمها و اعمال تحریمها گستردە از طرف غرب و شاید واکنش ایران بە صورت از سرگیری فعالیتها و برنامە غنی سازی منجر بە شدت گرفتن تخاصم و بالا رفتن احتمال درگیری میان ایران، غرب و اسرائیل خواهد شد.

---

[1] - https://www.nytimes.com/2012/01/29/magazine/will-israel-attack-iran.html?pagewanted=2&_r=2

[2] _ https://fa.wikipedia.org

[3] _https://fa.wikipedia.org

[4] _https://fa.wikipedia.org

منبع: http://www.brwska.org/content-71.html