خەبات لە شێوەی درەختێوه بۆ شێوەی رایزۆماتیک(Rhizomatic)

(پێوەند ناسی کۆرگێر لە خەباتی کورددا بە کەڵک وەرگرتن لە چەمکی رایزۆمی ژیل دولوز)

شاهۆ حوسێنی

سەرەتا:

چەمکی رایزۆم (Rhizome) بۆ یەکەم جار لە لایەن ژیل دولوز له بایولۆژێوە(زیندەوەر ناسی) هێنرایە ناو فەلسەفە، دولوز بەهێنانی ئەو چەمکە بۆ ناو فەلسەفە، بوو بە داهێنەری جۆرێ لە هزر و فۆرم لە پێوەندی کۆرگێرەکان لەناو پیکهاتەکاندا کە ئەمرۆکە بە هزر و فۆرمی رایزۆماتیک دەناسرێ، تا بەر لە داهێنانی دولوز تەنیا هزر و فۆرمی پێناسە کردن و پێوەندی ناسی نێوان کۆرگێرەکان لەناو پێکهاتەکان‌دا، فۆرمی درەختی یان کۆڵەکەیی بوو، بە بۆچوونی دولوز هزر و فۆرمی درەختی خاوەنی ئەو تایبەت مەندیانەیە: گوێ لەمست بوون، سالنترالیست، پێوەنددارێتی، چەق بەستوو و مۆنۆلگ، لە ئاستی خەباتی سیاسی‌دا هزر و فۆرمی درەختی لەخۆ گری هەموو ئەو خەبات و شۆرشە کلاسیک و مۆدێرنانەیە کە خاوەنی فۆرمێکی پێکهاتەیی رەق، رێبەری و شێوەی پێوەندی کۆڵەکەیی واتە لە سەرێ را بۆ خۆراێن.  بۆ وێنە خەباتی کورد لە چاخی سەردەم‌دا  لەخۆ گری پێکهاتەی حیزبی، رێبەری و کۆرگێرانێک کە ملکەچی ئەمر و دەستووراتی رێبەرن، وەها هزر و فۆرمێک لە خەبات، حەول دەدا کە هەموو هێز و وزەی کۆمەڵگا کانالیزە بکاتە ناو کاناڵی حیزبی و حیزب خۆی بە تاکە ستراتژی و سیاسەت دارێژەر دەزانێ

پێوەندناسی کۆرگێر لە هزر و فۆرمی رایزۆمی‌دا:

بەپێچەوانەی هزر و فۆرمی درەختی، هزر و فۆرمی رایزۆماتیک به چەشنی روویی(level) پەرە دەستێنێ و بڵاو دەبێتەوە، رایزۆمە سیاسی، کلتووری و کۆمەڵایەتێکان هەموو ریشەیان لە کۆمەڵگا دایە و هەر کامە نوێنەری بەشیک لە ویست و خواستەکانی کۆمەڵگان و هاوتەراز شوێن‌کەوتووی پێداویستێکانی کۆمەڵگاکان بەڵام بە چەشنی روویی و هاوتەراز، تایبەت مەندی ئەو شێوە پێوەندێ لەوەدایە کە لە شێوەی درەختی بە شکان یان لەناو چوونی ریشە و جەستە، درەخت تووشی وێشکان یان وەستانی کردەوەیی دەبێ، بە هۆی ئەوەکە لە شێوەی رایزۆماتیک جەستەکان و چڵەکانی خەبات لەناو خاک واتە کۆمەڵگا دایە و بەدەرەوە نێ، شکان یان ویشک بوونی لقەکان نابێتە هۆی وەستان و چەوت تێکەوتنی کردەوەیی، چوونکە توولەکان لە زووترین زەمانی موومکین دیسانەوە سەر لە خاک واتە کۆمەڵگا دێننەوەدەر و لە رووبەردا بڵاو دەبنەوە و پەرە دەستێنن، تایبەت مەندی تری  خەباتی رایزۆماتیک لەوەدایە کە ئەگەر لە جێیەک بەربەستیشی بۆ ساز بێ، نافەوتێ و لەناو ناچێ، چوونکە لە لایەکی دیکەوە سەر دێنێتە دەر و دەرووێتەوە واتە سەر دەکێشێتە هەموو سووچ و کەلێنیک.

لە باری هزرێەوە، هزری شێوە رایزۆماتیک  لەخۆگری پێوەندی کۆرگێر لە هەموو بۆشایەکان دایە و نیشان دەری پێوەندێکی فرەچەشن و فرە رەهەندە، ئەوە لە کاتێک‌دایە کە هزری درەختی نیشان‌دەری پێوەندی کۆڵەکەیی و خەتێ، هزری شێوە رایزۆماتیک پلۆرال، دینامیک و بزۆزە، بەڵام هزری درەختی مۆنۆلۆگ و دامرکاوە، هزری رایزۆماتیک دژی هەرجۆرە سانترالیسمێکە بەڵام هزری درەختی بە هۆی فۆرمی پێکهاتەیی لە خۆگری سانترالیسمە.

دولوز لەسەر ئەو باوەرەیە کە هزری رایزۆماتیک سێمبولی روودانە(become)، بەڵا هزری درەختی سیمبولی بوونە(be)، بۆیە ئەساسەن بۆ هزری رایزۆماتیک زەمانێکی کۆتایی تەسەوور ناکرێ و ناتوانن بۆ دەسپێکی ئەو هزرە کۆتاییەک تەسەوور بکەن چوون بە دائیم لە سووچ، روو و بە ئاراستەی جوارو جۆرا خەریکی سەردەرهێنان، پەرە ئەستاندە، واتە له حاڵی ررودانی دایمی دایە و هیچ بەربەستێک ناتوانێ بەر بە پەرە و روانەوەی بگرێ، فۆرمی رایزۆماتیک بە پێجەوانەی فۆرمی درەختی لە خۆگری ناوەندێکی تایبەت و ریزبەندی نێ، بە گشتی فۆرمی رایزۆماتیک لە بێ‌مەکانی دا سەیر دەکات، دەشێ بگوترێ کە هزر و فۆرمی رایزۆماتیک هاوشێوەی، شۆرشی پێوەندێ له نێوان مرۆڤەکان که بە هۆی هاتنە ئارای ئینتێرنێتەوە هەموو سنوورە دەسکردەکانی مرۆیی بەزاند، هەر بەو جۆرەی کە لە دونیای مەجازی‌دا هەموو شوێنێک ئێرەیە و ئێرە هەموو شوێنێکە.

هزری رایزۆماتیک بە هۆی تایبەت مەندی دسانترالیستی کە هەیەتی دەتوانێ لەخۆ گر و لێک کۆکەرەوەی زۆر هزر و گووتاری جیاواز و ناهاوچەشن بێ و لە هەمان کاتیش‌دا ببێتە مەکۆی بەدی هێنانی هزر و فکری تازە. ئەو هزر و فۆرمە بە هۆی بەهادان بە پلۆرالیزم لە سووچ، روو، فۆرم و گوتاردا، هەروەها سرینەوەی چەق بەستوویی لە سنوور و سنوور سەر لەنوێ دارشتنەوەی بەردەوام، دەتوانێ کەرەسە و فۆرمێکی زۆر بەکەڵک بێ بۆ ئەو کۆمەڵگایانەی کە هەڵگری کلتووری سیاسی، هزری و کردەوەیی جیاواز و دژ بەیەکن. واتە ئەو کۆمەڵگایانەی لەخۆ گری پلۆرالیزمی قەڵەشتی کۆمەڵایەتی ئەکتیون، بۆ نموونە کوردستان

ئکام:

لە کاتێک‌دا خەباتی درەختی یان کۆڵەکەیی خەباتێکی سنووردەرا و لە یەک ریشەرا سەرچاوە دەگرێ و بە یەک جەستەدا هەڵدەگەرێتە ناو لق و پۆپەکانی، دولوز لەسەر ئەو باوەرەیە کە خەباتی رایزۆماتیک خەباتێکی بێ سنوورە چوونکە ریشە تەنیا لە یەک جێگای دامرکاو و جێگیر نێ کە بە لەناو بردنی ئەو، لەشی دار و لق و پۆپەکانی ویشک بن و لەناو بچن، بەڵکە ریشەی خەبات لە مۆدێلی رایزۆمیک‌دا بە پانتایی هەموو خاک واتە کۆمەڵگادا بڵاو دەبێتەوە، بە واتایەکی تر لە فۆرمی رایزۆماتیک‌دا، خەبات خاوەنی دەیان و سەدان ریشە، دەیان و سەدان جەستە و هەزاران لق و پۆپە. هەروەها بە پێچەوانەی شێوەی درەختی کە هیرارشیکە، مێتۆدی رایزۆماتیکی دژە هەر جۆرە هیراشییەکە لە فۆرم و هزردا. ئەو دیاردانە خەبات دەکەنە خاوەن چەند تایبەت‌مەندی دەگمەن: خەبات دوور دەکەن لەهەر جۆرە ئالوودە بوونێک بە دیکتاتۆریەت و سەرەرۆیی تاک، فۆرم و هزر، پێش دەگرێ بە چەق بەستوو بوونی خەبات، بەردەگرێ بە فەوتان و لەناوچوونی خەبات، خەبات لە رەوتێکی بەرۆژ بوونەوەی بەردەوام‌دا درێژە بە ژیانی خۆی دەدا، خەبات گشتگیرترین فۆرم و حاڵەت بە خۆیەوە دەگرێ

خوێندنەوەیەک بۆ لێدوانێکی بەڕێز "خالید عەزیزی"، سکرتێری حیزبی دێموکراتی کورستان

شاهۆ حوسێنی
سەرەتا:

گومان لەوەدا نییه‌ کە خەباتی هاوچەرخی سیاسی، شوناس‌خوازنە و ماف‌خوازنەی کورد لە رۆژهەڵات کارتێکردنی بەرەی چەپی بەسەرەوە دیارە؛ هەرله دەسپێکی خەبات بە حیزبایەتییه‌وە بگرە، هەتا خەباتی چەکداری و زۆر تایبەت مەدنیتری روانگەیی. یەک لەو روانگانەی کە لە ژێر کارتێکردنی بیری چەپی لێنینیستی لەنییه‌و خابەتی کورددا بەرچاو دەکەوێ، باوەرمەندی بە خەباتی حیزبێکی شورشگێری پێک‌هاتوو لە شۆرشگێران و کانالیزەکردنی هێز و وزەی کۆمەڵگا بۆ ناو کاناڵی حیزبی و تاک نوێنەر و تەک مێتۆد فەرز کردنی خەبات بوو. دیارە ئەمەش بە هۆی دووجەمسەری بوونی سیاسەت لە ئاستی جیهانی‌دا، چ لە ئاستی پێوەندێکانی نییه‌ونەتەوەیی و چ لە ئاستی نییه‌وخۆیی‌دا کاری کردبووە ناو خەباتی بەشی هەر زۆری کۆمەڵگاکان. یەک لەوان خەباتی کورد لە رۆژهەڵات و حیزبی دێمۆکرات، هەڵبەت کە ئامانجی ئەم دێرانە رەخنە و شرۆڤەی ئەو رەوتە نییه‌ ، بەڵام ئەوەی مەبەستی ئەو دیرانەیە، دەرکەوتنی جار بە جاری هێندێ دیاردە و نیشانەی پۆزێتیوە کە ئاماژە بەوە دەکات لەوە دەچێ رەهەند و رەوتێک لە ئارادبێ کە بە تەمایە ئەو رەوتە مێژوییە بگۆرێ و رەوتێکی ئەزموون کراو و بە رۆژ لە جیاتی دابنییه‌، "ئێمە لەو باوەڕەداین باشترین رێگای فشار بۆ سەر کۆماری ئیسلامی ئەوەیە لە جیاتی فەڕزەن دەیان و سەدان و هەزاران پێشمەرگە، بە میلیۆنان خەڵک لە نێخۆی وڵات، لە ئوستانەکانی کوردستانی ئێران لە بوارەکانی جۆراوجۆردا، بە شێوەی مەدەنی و قانوونی بێنە گۆڕی، کوردایەتیی خۆیان بکەن، حکومەتی تاران بە چالش بکێشن". ئەوە ئەو نیشانە و ئاماژە گرینگەیە کە بەرێزعەزیزی لە دوایین لێدوانی‌دا بۆ رووداو خستوویەتییه‌ روو، بۆ نووسەری ئەو دێرانە ئەوەی گرینگە شرۆڤەی سەرچاوەی نەزەری و هزری ئەو بۆچوونە و دەرئەنجامەکانی گشتی ئەو هزرە لە زۆربەی وڵاتانی خاوەن پێشینەی دیکتاتۆرییه‌. مێتۆدەکانی خەبات بۆ پێکهێنانی ئاڵوگۆڕ چاوخشاندنییه‌کی ورد بەسەر هزر و تێئۆرییه‌کانی سیاسی و ئەو ئاڵوگۆریانەی کە لەو کۆمەڵگایانەدا ساز بوون، دەریدەخات کە ساز بوونی ئاڵوگۆری لە کۆمەڵگا نادێموکراتیکەکان لە سەدەی رابردووەوه‌ هەتا ئەمرۆ، لە سێ شێوەی گشتی کەڵکیان وەرگرتووە: یەکەم شێوە و مێتۆدی شۆرشگێرانە و دووهەم مێتۆدی رێفۆرمیستانە. مێتۆدی شۆرشگێرانە بە سێ شێوە کەڵکی لێ ‌وەرگیراوە، یەکەم بە شێوەی شۆرشی جەماوەری و رێکخستنی پۆپۆلیستی، دووهەم بە کەڵکوەرگرتن لە حیزبێک یان بەرەیەکی سیاسی چەکدار کە ئەو رەوتە لە جیهانی پاش هاتنە ئارای یەکێتی سۆڤییەت و بە ئایدۆلۆژی کردنی ئەندێشەی مارکسیستی پەرەی ستاند، سێهەم بە کەڵک وەرگرتن لە خەباتی چەکداری و شۆرشی جەماوەری.

مێتۆدی رێفۆرمخوازنە:

باوەرمەندانی بەو مێتۆدە، لەسەر ئەو باوەرەن کە بۆ سەرکەوتنی رەوتی دێموکراتیزاسیون لەناو کۆمەڵگا دیکتاتۆرەکان و گەیشتن بە مافەکانی مرۆیی و ئێتنیکی، ئەو مێتۆدە گونجاوترین و خاوەنی زۆرترین دەسکەوت و کەمترین تێچوویە، ئەوان لەسەر ئەو باوەرەن کە بۆ سەرکەوتنی رەوتی دێموکراتیزاسیون پیویستە کە ئۆرگانەکانی کۆمەڵگای مەدەنی بەهێز بکرێن و پەرەیان پێ بدرێ، ئینجا لە رەوتێکی ئارام و هەنگاو بە هەنگاو ئاڵوگۆری بەسەر سیستمی سیاسی و پیکهاتەی دەسەڵات‌دا بێنن. مێتۆدی تێکەڵاو: بەڵام مێتۆدێکی کە بەرای من بەرێزعەزیزی لەو لێدوانەدا خەریکی راڤەکردن و باس کردنییه‌تی لەراستی‌دا هەم لەخۆ گری مێتۆدی رێفۆرمیستانەیە (بێگومان سەرچاوەی نەزەری و ئەندێشەیی ئەو مێتۆدە دەگەرێتەوە بۆ نووسراوەکانی هانتینگتۆن و جین ‌شارپ) و هەم شۆرشگێرانە. ئەو مێتۆدە چەند رەوت لە خۆ دەگرێ

رەوتی یەکەم:

لادان لەو فۆرم و رەوتەیە کە لەژێر هزر و بیری چەپ‌دا لەناو حیزبی دیموکراتی کوردستان‌دا لەئارادابوە، ئەویش تاک فۆرم و حیزب تەوەرە فەرز کردنی خەبات بۆ گەیشتن بە ئامانجەکانە، بەم لێدوانە بەرێز عەزیزی کۆمەڵگا بە گشتی و کۆمەڵگای مەدەنی دێنێه‌تەوە نێو کایەی سیاسی و حەول دەدا بە کەڵک وەرگرتنی هاوزەمان لە وشەی مەدەنی و قانونی کەش‌و هەوای زەینی برەخسێنی بۆ سرینەوەی هەر جۆرە ئاوەڵناو و ئەنگێکی نەشیاو لە چالاکی مەدەنی و ئەو چالاکانەی که لە چوارچێوەی یاسای بنەرەتی کۆماری ئیسلامی خەریکی چالاکین، بە ئاگادار بوون لەوە کە کۆماری ئیسلامی خۆی باوەری بەیاسای خۆی نییه‌ و زۆر جار خۆی یاسای خۆی ناپارێزێ.

رەوتی دووهەم:

ئەگەر بزاڤی کوردی لە ژێر کارتێکردنی بەرەی چەپ، حیزب دەکاتە پێشەنگ و کۆمەڵگا دەبێتە پاشەنگ، بەڵام لەو لێدوانەی بەرێز عەزیزی را دەردەکەوێ کە ئەوە کۆمەڵگایە دەبێتەوە پێشەنگ و ئەرک و پێگەی کۆمەڵگا لە خەبات‌دا بە کۆمەڵگا دەبەخشرێتەوە. ئەوەش حەولێکە بۆ ئەکتیو کردن و چالاک کردنی زیاتری کۆمەڵگا بۆ وەیکە ئیتر کۆمەڵگا و خەباتی مافخوازانەی کورد وەک دوانەی دژ بەیەک سەیر نەکرێت و کۆمەڵگا بە گشتی و بە عام ببنە بەرپرسی چارەنووسی خەباتی خۆیان. رەوتێک کە لە کۆمەڵگا دیموکراتیکان و هەموو ئەو کۆمەڵگایانەی رەوتی دیمۆکراتیزاسیونیان سەرکەوتوانە بریوە، بنەما و ئەساس بووە.

رەوتی سیهەم:

بە هێنانە گورێی خەباتی مەدەنی و قانونی لە تەنیشت خەباتی چەکداری لە راستیدا بەرێز عەزیزی دوو مێتۆدی شورشگێرانە و رێفۆرمخوازانە لێک گرێ دەداتەوە. مێتۆدێک کە لە باکوور پەیرەو دەکرێ. رەوتی چوارم: بە راکێشانی مێتۆدی مەدەنی بۆ ناو بازنەی خەباتی سیاسی، لە راستیدا بەرێز عەزیزی ئیبتکاری لێک‌دابراندنی ناو ماڵ و چالاکانی کورد لە کۆماری ئیسلامی دەستێنییه‌تەوە، بە جۆرێ ئەگەر پێشتر لە عەقڵییەت و ئەندێشە حیزبی کوردی‌دا تەنیا مێتۆدی شۆرشگێرانەی چەکداری، شێوەی مەشروع و درووستی خەبات بوو و بەم هۆیەوە بەشێکی زۆر لە چالاکانی کە باوەرمەند بە خەباتی چەکداری نەبوون لە دەرەوەی جەغزی خەباتی مافخوازانە راگیرا بوون و زۆر جاریش ناو و ئاوڵناویان دەخرایە پاڵ، ئەمجارە هەموو چالاکان و خەمخۆرانی چارنووسی کورد خۆیان لە بازنەی بزاڤ و شۆرشی کوردی‌دا دەبیننەوە و ئیتر نابنە کەرەسەی تەبلیغاتی کۆماری ئیسلامی. ئەزموونێکی کە لە باکوور توانیویه‌تی وڵامی باش وەربگرێتەوە ئەگەر چی دۆخی سیاسی و کۆمەڵایەتی باکور و رۆژهەڵات لە زۆر بوارانەوە جیاوازن، بەڵام ئەوە بەو مانایە نییه‌ کە ناکرێ ئەو مێتۆدە بە تایبەتمەندیی سیاسی و کۆمەڵایەتی رۆژهەڵات دابرێژرێتەوە. ئاکام: بێگومان لە ماوەی رابردوودا بەرێز عەزیزی لێدوانی زۆری داوه‌ کە خوێندنەوە و روانگەی زۆر جار دژ بەیەک هێناوەتەوە ئاراوە، ئەوەی لەو دێرانەدا باسیان لێوەکرا تەنیا شرۆڤەی نەزەری و دەرکەوتەی دوارۆژی ئەو بیرۆکەیەیە کە بەرێز عەزیزی خستوویەتییه‌ روو وە ئەوەش بەو مانایە نییه‌ کە ئیتر بە لێدوان ئاڵوگۆری بەسەر شێوازی خەباتی کورد لە رۆژهەڵات دادێ. بەڵکە لە غیابی گوتارێکی فرە رەهەندی بەربڵاو کە کۆمەڵگا بتوانێت‌ خوی تێدا پێناسە بکات و پلاتفۆرمێکی گشتگیر بۆ ئاشتەوایی نیێوان ئۆپۆزیسیونی لێک‌دابراو، ئاسۆی هەرجۆرە ئاڵوگۆرێکی بەرۆژ و پۆزێتیڤ ناروونە، بەڵام ئەوەمان نابێ لەبیر بچێ کە ئەو جورە لێدوانانە بەو جۆرە پێکهاتە هزریانە، دەتوانێ کەش و هەوای زەینی برەخسێنێت‌ بۆ ئاڵوگۆری.