زیندوو بوونەوەی دووجەمسەری سوونە و شیعە لەکایەی سیاسی رۆژهەلاتی ناوین‌دا

شاهۆ حوسێنی

سەدەی شازدە تا نۆزدەی زایینی رۆژهەڵاتی ناوین مەیدانی کێشە و کێبڕکێی دوو کلتوور و ئایدۆلۆژی ئایینی(سووننی و شیعە) بوو، ئیمپڕاتووری عووسمانی کە بەشی هەرەزۆری رۆژهەڵاتی ناوین و میسری لەخۆدەگرت، نوێنەری کلتوور و ئایدۆلۆژی سووننەو ئێمپڕاتووری سەفەوی بەناوەندێتی ئێران کە بەشی رۆژهەڵاتی رۆژهەڵاتی ناوین‌، قەوقاز و ئەرمەنستانی لەخۆدەگرت نوێنەری کلتورو ئایدۆلۆژی شیعە بوو. لەو ناودەا کوردستان هەم لەرووی جوغرافیایەوە و هەم لەرووی سیاسێوە دابەش ببوو بە دوو بەش بەشێک سەر بە دەسەڵاتی عووسمانی سووننە و بەشێک سەر بە دەسەڵاتی ئێرانی شیعە، بەهەمان شێوەش هێزی سیاسی کوردی بەسەر دووبەرەدا دابەش ببوو، کوردانی رۆژهەڵات وەک‌پشتیوان بۆتێکدانی‌هاوسەنگی‌هێزو کەم‌کردنەوەی گووشارەکانی دەسەڵاتی‌ئێران روویان لەدەرباری عووسمانی‌کردو بەشێکیش وەک لایەنگری بەرەی سووننە بەدژ بەرەی کوفر کەرووسیای ئەودەم بوو، پشتیوانیان لەعووسمانی دەکرد، لەهەمان کاتیش دا کوردانی ژێر دەسەڵاتی عووسمانی زۆرجار وەک‌پشتیوان روویان لە دەرباری ئیمپراتووری سەفەوی دەکرد بۆ تێکدان‌و کەم کردنەوەی گووشار و هێژمۆنی دەسەڵاتی عووسمانی.
 سەدەی بیست دەست پێکی تێک قڕمانی پیاوە نەخۆشەکەی‌ئورووپا بوو وە لەجیات ئەو دەسەڵاتێکی لائییک دامەزرا کە بەشی هەرە زۆری ژێئۆپۆلەتیکی خۆی لە رۆژهەڵاتی ناوین و باشووری ئافریقا لەدەست دا، لە هەمان کاتیشا سەدەی نۆزدە بۆ ئێران دەست پێکی داڕمان و لەدەست دانی بەشێکی زۆر لە ژێئۆپۆلەتیکی خۆی هەر لە ئەفغانستانەوە بگرە هەتا دەگاتە قەوقاز و گورجستان و ئەرمنستان و لە نیوەی دووهەمی سەدەی بیستیش بە لەدەست دانی بەحرەین فۆرماسیونی ژێئۆپۆلەتیکی ئێران گەیشتە ئەو قۆناغە.

سەدەی بیست بۆ رۆژهەڵاتی ناوین سەدەی شکڵ گرتنی فۆرماسیونێکی تازە بوو، سایکس-پیکۆ هەم عووسمانی و هەم ئێرانی لە رۆژهەڵاتی ناوین لاواز کرد، ئەمجارە هەر دووک دەسەڵات روویان لە ناسیونالیسمێکی تۆخ کردبوو، بەڵام ئەمجارە نەتەنیا نەکەوتنە رووبەرووی یەک بەڵکە هەم تورکیا و هەم ئێران لێک نزیک بوونەوە کە دەرکەوتەکەی پەیمانی سەعدئاوا لە١٩٣٧ لەنێوان ئێران،بەغدا،ئەفغانستان و تورکیا بوو. لەپاش کۆتایی شەڕی دووهەمی جەهانی و دەست پێکی شەڕی ساردیش بوون بەبەشێک لە پلان و ستراتژی بەرەی پشتی پەردەی خەیزەران بەدژ بەرەی پشتی پەردەی ئاسنین. کە دەرکەوتەکەی بریارنامەی بەغدا لە ١٩٥٥و بریارنامە سێنتۆ لە ١٩٥٨بوو. بەڵام رووخانی دەسەڵاتی حەمەرەزاشاو هاتنە سەرکاری بناژۆخوازانی‌شیعە دۆخی ناوچەکەی تیکدا.
 رووخانی یەکێتی سووڤییەت و دەسەڵاتی سەددام حووسێن لەلایەک و سەرهەڵدانی رەوتێکی نۆێی ئایینی لە تورکیا بە ناوەندێتی حیزبی داد و گەشەو لەدرێژەدا بۆشایی دەسەڵات لە رۆژهەڵاتی ناوین گەیشتە ئەو قۆناغە کە رێک وەک سەدەی شازدە تا نۆزدە لە رۆژهەڵاتی ناوین دوانەی ئایدۆڵۆژیک-کلتووری شیعە و سووننە کەوتنە رووبەرووی یەک و بەهەمان‌شێوە رکابەرێتێکی دووجەمسەری سازبوو، تورکیا پاش یەک سەدە غەیبەت لە رۆژهەڵاتی ناوین گەرایەوەو ئێستاکە بۆتە بەشێک لە کێشەکان بەتایبەت بەبوونی ئاشکراو هێرشی ئاشکرای نیزامی لە ناو سووریادا و خەریکە بە نزیک بوونەوە لە عەرەبستان و بەجۆرێک پەرواێز خستنی میسر ببێتەوە مەرجەعی سیاسی بەرەی سوونە لە ناوچەکەدا.

کورد ئەگەر لەپاش سایکس-پیکۆ لە رووی جوغرافیایەوە چوارپارچە ببوو، دیارە لەرووی ستراتژی و سیاسێوە سێ پارچە بوو، پارچەیەک بەدژ دەسەڵاتی سەدامی ناسیونالیت و نوێنەری پان عەرەبیسم لە خەبات دابوو، پارچەیەک بەدژ کەمالیسم و نوێنەری پان تورکیسم لە کێشە دابوو و پارچەیەکی تریش بەدژ پان ئیرانیسم و دوایی پان شیعیسم.

لەپاش رووخانی دەسەڵاتی‌سەددام و داگیرکردنی کلتووری، سیاسی، ئایینی ئاشکرا و نیزامی نائاشکرای عێراق لەلایەن ئێرانەوەو سازبوونی قەیرانی سووریاو بەجۆرێکیش دەسەتی باڵای‌ئێران لەسووریا، بەستێنی کایەی‌سیاسی کورد لە رۆژهەڵاتی‌ناوین گۆرا، یەکێتی نیشتیمانی‌و پەکەکەو یەپەگە رەسمەن کەوتنە بەرەی ئایدۆلۆژیکی- کلتووری شێعە و پارتی دێمۆکرات و لایەنە ئیخوانێکانی هەرێم کەوتنە بەرەی ئایدۆلۆژیکی-کلتووری سووننە، دیارە لەو ناوەدا کوردانی رۆژهەڵات و ئۆپۆزیسیونی رۆژهەڵات لەهیچ کام لەو بەرە زاڵانەی‌حاکم و هێژمۆن بەسەر رۆژهەڵاتی‌ناوین‌دا بوونیان‌نیە و بەو پێیەش لەرەوتی ئاڵوگۆرێکانی رۆژهەڵاتی ناوین دا عەمەلەن غایبن. واتە رۆژهەڵاتی ناوێنیکی دووجەمسەری بە خاوەندارێتی سوونەو شیعە پێک‌هاتوە، کوردیش هەر بەوپێیە لەناو ئەو دووجەمسەرەدا دابەش بوون.