عێراق فۆرماسیونێكی نەتەوەیی، حكوومی و جیۆگرافیایی مردوو

شاهۆ حوسێنی

كۆتای شەڕی ‌یەكەمی ‌جیهانی بوو بەهۆی گۆڕانی بنەرەتی لە فۆرماسیونی ‌كلاسیك‌ و كۆنی رۆژهەڵاتی ‌ناوین، ئەم ئاڵوگۆڕە بەرهەمی رێككەوتنێكی ‌نهێنی بوو لە ساڵی‌ دووەمی ‌شەڕی‌ یەكەمی‌ جیهانی (١٩١٦) لە نێوان‌ بەریتانیا و فڕەنسا، كە ‌بڕیاریان ‌دا بە ‌هێڵێكی ‌راست سنوورەكان دیاری بكەن، ئەوان لەسەر ئەو باوەڕە بوون كە دانیشتوانی ناوچەكە لە ژێر سایەی ‌دەسەڵاتی ‌زلهێزگەلی ‌ئەوروپایی باشتر دەتوانن ‌بژین، بەڵام كێشەی ‌سەرەكی‌ رێكخستنی جیۆپۆلەتیكی سایكس-پیكۆ، لەوەدا بوو كە ئەم ‌رێكخستنە ‌تازەیە بە هیچ شێوەیەك لە خۆگری ماف ‌و رەنگدانەوەی ئینتیمای واقیعی نەتەوەكانی ناو ناوچەكە بەتایبەتی لە ‌عێراق نەبوو. 

بۆ وێنە لە مادەی یەكەمی ئەم رێككەوتنەدا دەڵێ، فڕەنسا و بەریتانیا ئامادەن، لەهەر وڵاتێكی عەرەبی سەربەخۆ یان هاوپەیمانییەكی عەرەبی لەژێر سایەی دەسەڵاتی سەرۆكێكی عەرەب لە سووریا یان عێراق پشتوانی بكەن و بە فەرمی بیناسن، ئەوە لە راستیدا نیشاندەری ئەوەیە كە ئەوان بەبێ لەبەرچاوگرتنی ماف و خواستی نەتەوەكانی ‌تر لە عێراق و سووریا، ئەم دوو وڵاتە بە شووناسێكی عەرەبی پێناسە دەكەن، واتە دان بە ماف و بوونی‌ كورد و نەتەوەكانی ‌تر بەهیچ شێوەیەك نانێن، هەر ئەو رەوتە لە درێژەدا لەلایەن دەسەڵاتدارانی عێراق‌ پێڕەو دەكرێ و بە درێژایی مێژوو كورد لە بەرامبەر ئەو چاواشەكاری و پێشێلكارییەدا دەوەستێتەوە و دان بە عێراق وەك فۆرماسیونێكی نەتەوەیی، حكوومی ‌و جیۆگرافیایی بە شوناسێكی عەرەبیدا نانێ، كەوابێ ئەوە حاشاهەڵنەگرە كە هەر جۆرە فۆرماسیونێكی زەینی وەك  نەتەوە، ئاشكرا و عەینی وەك وڵات بە ناوی عێراق بە شێوەی دڵخواز و بە بەشداری هەموو ئیتنیك و نەتەوەكانی ناو ئەو جیۆگرافیایە سەری هەڵنەداوە و ئەوەی بەدی هاتووە بەرهەمی خواست و ئیرادەی دەرەكی بە زۆری هێزی نیزامی و بەشێوەی سەركوت بۆ ملكەچكردنی كۆمەڵگە بووە.

چاوخشاندنێك بە مێژووی ‌سیاسی ‌هاوچەرخی ‌عێراق ‌و خەباتی ‌سیاسەی ‌كورد لەو جیۆگرافیا مردووە، دەرخەری ئەو راستییە حاشا هەڵنەگرەیە كە كورد بە درێژایی مێژوو هەوڵی سەقامگیركردنی دیموكراسی لەو وڵاتە داوە و هەموو هێز و وزەی ئەوە بووە لەو جیۆگرافیایەدا، رەوتی دیموكراتی سەر بخات و دەسەڵات بەو قەناعەتە بگەیەنێ كە دان بە بوون و مافی كوردا بنێ، بەڵام بەداخەوە هیچ كات هەوڵەكانی كورد سەری نەگرت بەهۆی ئەوەی كورد كەمینە بوو. 

لە ‌بەرامبەریشدا پۆزسیۆن ‌و ئۆپۆزسیۆنی سەربە ‌زۆرینەی عەرەب هیچ كات باوەڕی بە دیموكراسی نەبوو، تەنانەت پاش شەڕی یەكەمی كەنداو، لە حاڵێكدا باشووری كوردستان بەهۆی بوونی ناوچەی دژەفڕین بەشێوەیەكی دیفاكتۆ، ناوچەیەكی سەربەخۆی ئیداری و سیاسی بوو، لەگەڵ ئەوەدا گەورەترین رۆڵیان ‌هەبوو لە بنیاتنانەوەی عێراقی پاش رووخانی سەدام، بەڵام دیسان دەسەڵاتی ناوەندی دانی بە مافی كوردا نەنا و لە هیچ بیانوو و پیلانێك بۆ لاوازكردن و لەباربردنی دەسكەوتی ئیداری و سیاسیی هەرێم درێغی نەكرد. كەوابێ عەرەب وەك نەتەوە لە عێراق، دەسەڵات ‌و وڵات بەمافی خۆی دەزانێ و هیچ باوەڕێكی بەشێوەی وەگەڕخستنی دیموكراسییانەی دەسەڵاتی سیاسی و ئیداری لەناو ئەو جیۆگرافیایەدا نییە.

رەوتی رووداوەكانی ئەم دواییانە لە عێراق كە بە داگیركردنی بەشێكی زۆری لەلایەن داعەشەوە دەستی پێ كرد، لە درێژەدا بوو بەهۆی شڵەژانی دۆخی سیاسی و ئیداریی عێراق بەهۆی خۆپێشاندانەكانی بەغدا كە داگیركردنی پەرلەمان و لەناوچوونی حوكمی عەبادی لێ كەوتەوە، گەیشتە ئەو قۆناغەی لەسەر ئەرزی واقع نە عێراق وەك نەتەوە، نە وەك وڵات و نە وەك دەسەڵات بوونی نەماوە و هەموو هەوڵەكان بۆ ئاڵوگۆڕی دەسەڵات و شێوەی وەگەڕخستنی دەسەڵات لەو جۆگرافیا دەستكردەدا شكستی هێناوە، بۆیە رەوا نییە كورد تا رۆژی قیامەت شان بخاتە ژێر قورسایی بەرپرسیارێتی، دۆخی شڵەژاو و پێكهاتەیەك كە بەبێ رەوایی پێدانی كۆمەڵگە و بە مردوویی لە دایك بوو و بەهەمان شێوە بە بێ رەواییدانی كۆمەڵگە و بە مردوویش درێژە بە ژیان دەدا.